Ἁγίου Νικοδήμου Ἁγιορείτου
Τῷ αὐτῶ μηνὶ Λ΄, μνήμη τῶν ἐν Ἁγίοις Πατέρων ἠμῶν καὶ οἰκουμενικῶν Διδασκάλων, Βασιλείου τοῦ Μεγάλου, Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου, καὶ Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου.
H αἰτία διὰ τὴν ὁποίαν ἔγινεν ἡ ἑορτὴ αὕτη τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν, ἐστάθη ἔτζι. Εἰς τὸν καιρὸν τῆς βασιλείας Ἀλεξίου τοῦ Κομνηνοῦ, ὅστις ἔγινε βασιλεὺς μετὰ τὸν Βοτανειάτην περὶ τοὺς ‚αρ΄ [1100] χρόνους ἀπὸ Χριστοῦ, εἰς τὸν καιρόν, λέγω, τούτου, ἔγινεν ἐν Κωνσταντινουπόλει διαφορὰ καὶ φιλονεικία ἀναμεταξὺ εἰς τοὺς ἐλλογίμους καὶ ἐναρέτους ἄνδρας. Ἄλλοι μὲν γὰρ ἀπὸ αὐτούς, ἔλεγον ἀνώτερον τὸν Μέγαν Βασίλειον, ἐπειδὴ μὲ τοὺς λόγους του μέν, ἐρεύνησε τὴν φύσιν τῶν ὄντων, μὲ τὰς ἀρετᾶς του δέ, ὠμοίαζε καὶ ἐσυνερίζετο μὲ τοὺς Ἀγγέλους. Καθότι δὲν ἐσυγχωροῦσε προχείρως τοὺς ἀμαρτάνοντας, ἀλλὰ ἦτον σοβαρὸς κατὰ τὸ ἦθος, καὶ δὲν εἶχεν εἰς τὸν ἐαυτὸν του κανένα γήινον. Κατώτερον δὲ τοῦ Βασιλείου, ἔλεγον τὸν θεῖον Χρυσόστομον. Ἐπειδὴ ἐκεῖνος τρόπον τινὰ εἶχε τρόπον ἐναντίον εἰς τὸν τοῦ Βασιλείου, καὶ εὐκόλως ἐσυγχώρει τοὺς ἀμαρτάνοντας, καὶ τὸ ἦθος του ἦτον ἑλκυστικὸν εἰς μετάνοιαν.
Ἄλλοι δὲ πάλιν ἐκ τοῦ ἐναντίου, ὕψωναν τὸν θεῖον Χρυσόστομον καὶ ἔλεγον αὐτὸν τοῦ Βασιλείου καὶ Γρηγορίου ἀνώτερον, καθότι μεταχειρίζεται διδασκαλίας συγκαταβατικωτέρας, καὶ ὁδηγεῖ ὅλους μὲ τὸ σαφὲς καὶ εὔκολόν της φράσεώς του, καὶ τραβίζει τοὺς ἁμαρτωλοὺς εἰς μετάνοιαν. Καὶ καθότι ὑπερβαίνει τοὺς ἀνωτέρω δύω Πατέρας μὲ τὸ πολὺ πλῆθος τῶν μελιρρύτων του συγγραμμάτων, καὶ μὲ τὸ ὕψος καὶ πλάτος τῶν νοημάτων. Ἄλλοι δὲ προσπάθειαν ἔχοντες εἰς τὰ τοῦ Θεολόγου Γρηγορίου συγγράμματα, ἔλεγον αὐτὸν ἀνώτερον Βασιλείου καὶ Χρυσοστόμου, καθότι αὐτὸς μὲ τὸ κομψὸν καὶ πεποικιλμένον τῆς φράσεώς του, καὶ μὲ τὸ ὑψηλὸν καὶ δυσνόητόν των λόγων του, καὶ μὲ τὸ ἀνθηρόν τῶν λέξεων, ὑπερέβηκεν ὅλους τους σοφούς, τόσον τοὺς παλαιοὺς καὶ περιβοήτους εἰς τὴν ἐξωτερικὴν καὶ ἑλληνικὴν σοφίαν, ὅσον καὶ τοὺς νεωτέρους καὶ καθ’ ἠμᾶς ἐκκλησιαστικούς. Ὅθεν ἐκ τῆς τοιαύτης διαφορᾶς καὶ φιλονεικίας, ἐσχίσθησαν εἰς τρία μέρη τὰ πλήθη τῶν Χριστιανῶν, καὶ ἄλλοι μέν, ἐλέγοντο Ἰωαννίται, ἄλλοι δὲ Βασιλεῖται, καὶ ἄλλοι Γρηγορίται.
Ἐπειδὴ λοιπὸν ἔτζι ἦτον σχισμένοι οἱ Χριστιανοί, καὶ ἔτζι ἐδιαφέροντο οἱ ἐλλόγιμοι ἄνδρες, διὰ τοῦτο ἐφάνηκαν κατὰ τὸ ὄνειρον οἱ τρεῖς οὗτοι Ἱεράρχαι καὶ Διδάσκαλοι, πρώτον μέν, ὁ καθ’ ἕνας χωριστὰ, ἔπειτα δέ, καὶ οἱ τρεῖς ἑνωμένοι ὁμού, εἰς τὸν τότε Ἰωάννην τὸν Ἐπίσκοπον τῆς πόλεως Εὐχαΐτων, (ἥτις καὶ Εὐτικατία λέγεται καὶ κοινῶς Ἐφλεέμ, ἐν τῇ Γαλατία εὑρισκομένη, καὶ ὑποκειμένη ὑπὸ τὸν Μητροπολίτην Γαγγρῶν). Ἦτον δὲ ὁ Ἰωάννης οὗτος ἄνδρας ἐλλόγιμος, καὶ ἔμπειρος τῆς ἑλληνικῆς παιδείας, καθὼς μαρτυρούσι τὰ παρ’ αὐτοῦ πονηθέντα συγγράμματα, καὶ πρὸς τούτοις ἦτον καὶ ἄνδρας, ὁπού εἶχε φθάση εἰς τὸ ἄκρον τῆς ἀρετῆς. Εἰς τοῦτον, λέγω, φανέντες, μὲ ἕνα στόμα τοῦ λέγουσι καὶ οἱ τρεῖς. Ἠμεῖς ἕνα εἴμεθα κοντὰ εἰς τὸν Θεόν, καθὼς βλέπεις, καὶ καμμίαν ἐναντιότητα οὐδὲ μάχην ἔχομεν, ἀλλὰ κατὰ τοὺς διαφόρους καιροὺς ὁπού ἐτύχομεν, ἔτζι ὁ καθ’ ἕνας ἀπὸ ἠμᾶς ὑπὸ τοῦ θείου κινούμενος Πνεύματος, διαφόρους καὶ τὰς διδασκαλίας συνέγραψε. Καὶ ἐκεῖνα ὁπού ἐδιδάχθημεν ὑπὸ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, ταῦτα καὶ ἐξεδώκαμεν διὰ τὴν σωτηρίαν τῶν ἀνθρώπων. Καὶ πρῶτος ἀνάμεσα εἰς ἠμᾶς δὲν εἶναι, οὔτε δεύτερος, ἀλλὰ ἐὰν τὸν ἕνα εἰπῆς, εὐθὺς καὶ οἱ ἄλλοι δύω ἀκολουθοῦν.
Διὰ τοῦτο πρόσταξον τοὺς φιλονεικούντας, νὰ μὴ χωρίζωνται ἐξ αἰτίας ἐδικῆς μας. Εἰς ἠμᾶς γὰρ ἦτον καὶ εἶναι σπουδὴ καὶ προθυμία, τόσον ὅταν εἴμεθα ζωντανοί, ὅσον καὶ τώρα ὁπού μετέστημεν, τὸ νὰ εἰρηνεύωμεν καὶ νὰ φέρωμεν τὸν κόσμον εἰς γνῶσιν καὶ ὁμόνοιαν, καὶ ὄχι νὰ τὸν χωρίζωμεν. Ἀλλὰ καὶ εἰς ἡμέραν μίαν ἔνωσον καὶ τοὺς τρεῖς ἠμᾶς, καὶ σύνθεσον τὰ τῆς ἑορτῆς μας τροπάρια καὶ ἄσματα, καθὼς εἶναι πρέπον εἰς τὴν ἐδικήν σου σύνεσιν, καὶ ἀκολούθως παράδοσαι εἰς τοὺς Χριστιανούς, ὅτι ἕνα εἴμεθα κοντὰ εἰς τὸν Θεόν. Βέβαια δὲ καὶ ἠμεῖς θέλομεν συμβοηθήσομεν εἰς τὴν σωτηρίαν ἐκείνων, ὁπού ἐκτελούσι τὴν κοινὴν μνήμην μας. Ἐπειδὴ καὶ ἠμεῖς φαινόμεθα, ὅτι ἔχομεν κάποιαν παρρησίαν καὶ δύναμιν κοντὰ εἰς τὸν Θεόν. Ταῦτα εἰπόντες οἱ Ἅγιοι, ἐφάνηκαν ὅτι ἀνέβηκαν πάλιν εἰς τοὺς οὐρανούς, καταλαμπόμενοι ἀπὸ φῶς ἄπειρον, καὶ ἕνας τὸν ἄλλον καλοῦντες κατ’ ὄνομα.
Ἀφ’ οὐ λοιπὸν ἐσηκώθη ἀπὸ τὸν ὕπνον ὁ ἱερὸς Ἰωάννης, ἔκαμε καθὼς τὸν ἐδιώρισαν οἱ θεῖοι Ἱεράρχαι. Καὶ τὸ μὲν πλῆθος τοῦ λαοῦ κατεσίγασε, τοὺς δὲ φιλονεικούντας εἰρήνευσεν (ἦτον γὰρ περιβόητος κατὰ τὴν ἀρετὴν ὁ ἀνήρ, ὅθεν καὶ ὁ λόγος του εἶχε δύναμιν καὶ πειθώ). Καὶ τὴν ἑορτὴν ταύτην παρέδωκε νὰ ἑορτάζεται ἀπὸ τὴν Ἐκκλησίαν τοῦ Θεοῦ. Καὶ βλέπε, ὢ ἀναγνώστα, τὴν σύνεσιν καὶ διάκρισιν τοῦ θείου τούτου ἀνδρός. Ἐπειδὴ γὰρ εὐρῆκε τὸν Ἰαννουάριον τοῦτον μήνα, ὁπού εἶχε καὶ τοὺς τρεῖς τούτους Ἱεράρχας ἑορταζομένους, τὸν μὲν Μέγαν Βασίλειον, κατὰ τὴν πρώτην, τὸν δὲ Θεολόγον Γρηγόριον, κατὰ τὴν εἰκοστὴν πέμπτην, καὶ τὸν θεῖον Χρυσόστομον, κατὰ τὴν εἰκοστὴν ἑβδόμην: τούτου χάριν πάλιν ἤνωσεν αὐτούς, κατὰ τὴν τριακοστὴν ταύτην τοῦ αὐτοῦ μηνός. Καὶ τόσον ἐστόλισε τὴν Ἀκολουθίαν τούτων, μὲ κανόνας, καὶ τροπάρια, καὶ μὲ λόγον ἐγκωμιαστικόν, καθὼς ἐπρεπεν εἰς τοιούτους μεγάλους Πατέρας τῆς Ἐκκλησίας, ὁ χαριτώνυμος οὗτος Ἰωάννης, ὥστε ὁπού φαίνονται ὅτι κατὰ νεύσιν καὶ φωτισμόν, ὡς νομίζω, τῶν τριῶν Ἁγίων Ἱεραρχῶν συνετέθησαν τὰ ἄσματα τῆς Ἀκολουθίας ταύτης. Τελείως γὰρ δὲν ἔχουσι καμμίαν ἔλλειψιν ἀπὸ τὰ ἐπιχειρήματα ἐκεῖνα ὁπού ἀποβλέπουν εἰς ἔπαινον τῶν Ἁγίων. Ὅθεν τα τροπάρια αὐτὰ εἶναι ἀνώτερα ἀπὸ ὅσα ἄλλα τροπάρια ἔγιναν ἕως τοῦ νῦν, καὶ ἀπὸ ὅσα εἰς τὸ μέλλον ἔχουν νὰ γένωσιν.
Ἦτον δὲ κατὰ τὴν θέσιν τοῦ σώματος καὶ τὸν χαρακτήρα τοῦ προσώπου τοιοῦτοι, οἱ τρεῖς Ἱεράρχαι, ἀγκαλὰ καὶ εἴπομεν περὶ τούτου, καὶ εἰς τὴν ξεχωριστὴν ἑορτὴν του κάθε ἑνός. Ὁ μὲν θεῖος Χρυσόστομος, ἦτον μικρὸς κατὰ τὸ ἀνάστημα τοῦ σώματος, εἶχε μεγάλην κεφαλήν, ἦτον ξηρὸς καὶ πολλὰ λεπτόσαρκος, ἦτον μακρομύτης, καὶ πλατέα ἔχων τὰ ρωθώνια, ἦτον κίτρινος ὁμοὺ καὶ ἄσπρος, εἶχε βαθουλωτούς τους ὀφθαλμούς, καὶ μεγάλους τους βολβούς. Ὅθεν ἐκ τούτων ἠκολούθει νὰ λάμπη μὲ χαριέστερα ὄμματα, ἀγκαλὰ καὶ κατὰ τὰ ἄλλα μέλη τοῦ σώματος, ἔδειχνε πὼς ἦτον λυπηρός. Εἶχε μεγάλον το μέτωπον καὶ χωρὶς τρίχας, χαραγμένον μὲ πολλᾶς χαραγᾶς. Εἶχεν αὐτία μεγάλα, καὶ τὸ γένειον μικρὸν καὶ ὡραιότατον, ἀνθισμένον μὲ ὀλίγας ἄσπρας τρίχας. Ἀπὸ δὲ τὴν νηστείαν εἶχε τὰ σιαγόνια εἰς τὸ ἄκρον βαθουλωμένα.
Τόσον δὲ εἶναι ἀναγκαῖον νὰ εἰποῦμεν διὰ τοῦτον τὸν Ἅγιον, ὅτι μὲ τοὺς λόγους, καὶ τὴν ρητορικήν του εὐφράδειαν, ὑπερέβαλεν ὅλους τούς σοφοὺς καὶ ρήτορας τῶν Ἑλλήνων. Μάλιστα δὲ καὶ ἑξαιρέτως, μὲ τὸ πλάτος τῶν νοημάτων, καὶ μὲ τὸ σαφὲς καὶ ἀνθηρόν τῆς φράσεως. Τόσον δὲ πολλὰ ἐσαφήνισε καὶ ἐξήγησε τὴν θείαν Γραφήν, ὡς οὐδεὶς ἄλλος, καὶ μὲ τὰς τοιαύτας διδασκαλίας του, τόσον πολλὰ ἐβοήθησε καὶ αὔξησε τὸ κήρυγμα τοῦ Εὐαγγελίου, ὥστε ὁπού, ἂν ὁ Ἅγιος οὗτος δὲν ἐχρημάτιζεν, (ἀγκαλὰ καὶ εἶναι τολμηρὸν νὰ τὸ εἰπῆ τίνας) ἔπρεπε πάλιν νὰ γένη μία δευτέρα παρουσία τοῦ Χριστοῦ εἰς τὴν γῆν. Τόσον δὲ μέγας ἔγινεν ὁ χρυσορρήμων οὗτος κατὰ τὴν πρακτικὴν καὶ θεωρητικὴν φιλοσοφίαν, εἰς τρόπον ὅτι, ὅλους ὁμοὺ ὑπερέβαλε τοὺς ἐναρέτους, πηγὴ χρηματίσας τῆς ἀγάπης καὶ ἐλεημοσύνης. Καὶ ὅλος ὧν αὐτόχρημα φιλαδελφία τε καὶ διδασκαλία. Οὗτος λοιπὸν ζήσας χρόνους ἐξηντατρεῖς, καὶ ποιμάνας τὴν Ἐκκλησίαν τοῦ Χριστοῦ, πρὸς αὐτὸν ἐξεδήμησεν.
Ὁ δὲ Μέγας Βασίλειος ἦτον κατὰ τὴν θέσιν καὶ τὸ ἀνάστημα τοῦ σώματος, πολλὰ μακρύς. Ἦτον ξηρὸς καὶ ὀλιγόσαρκόλος, μαῦρος ὁμοὺ καὶ κίτρινος κατὰ τὸ χρῶμα, ἦτον μακρομύτης, εἶχε τὰ ὀφρύδια στρογγυλά. Τὸ δὲ δέρμα τὸ ἐπάνω τῶν ὀφρυδίων, τὸ εἶχε συμμαζωμένον, ἐφαίνετο ὅμοιος μὲ ἕνα ὁπού συλλογίζεται καὶ προσέχει εἰς τὸν ἐαυτόν του. Εἶχε τὸ πρόσωπον ζαρωμένον μὲ ὀλίγας χαραγᾶς, εἶχε τὰ μάγουλα μακρὰ καὶ τοὺς μήνιγγας δασεῖς ἀπὸ τρίχας συνεστραμμένας καὶ κυκλοειδεῖς. Ἐφαίνετο εἰς τὴν ἐπιφάνειαν, πὼς εἶχεν ὀλίγον κουρευμένας τὰς τρίχας. Τὸ γένειον εἶχε μακρὸν ἀρκετά, καὶ τὰς τρίχας εἶχε μεμιγμένας, ἤτοι μαύρας ὁμοῦ μὲ ἄσπρας. Οὗτος ὁ Ἅγιος ὑπερέβαλε κατὰ τὴν παιδείαν τῶν λόγων, ὄχι μόνον τοὺς σοφοὺς καὶ ἐλλογίμους ὁπού ἦτον εἰς τὸν καιρόν του, ἀλλὰ καὶ αὐτοὺς ἀκόμη τοὺς παλαιούς. Φθάσας γὰρ εἰς κάθε εἶδος παιδείας, εἰς κάθε μίαν ἀπὸ αὐτᾶς τὸ κράτος καὶ τὴν νίκην ἀπόκτησεν. Οὐ μόνον δὲ ταῦτα, ἀλλὰ καὶ τὴν διὰ πράξεως ἤσκησε φιλοσοφίαν, καὶ διὰ τῆς πράξεως, ἀνέβη εἰς τὴν θεωρίαν τῶν ὄντων. Ἐκ τούτων δέ, ἀνέβη καὶ εἰς τὸν θρόνον τῆς ἀρχιερωσύνης, γενόμενος δὲ χρόνων τεσσαράκοντα, καὶ εἰς πέντε χρόνους ποιμάνας τὴν Ἐκκλησίαν1, πρὸς Κύριον ἐξεδήμησεν.
O δὲ Θεολόγος Γρηγόριος ἦτον, μέτριος μὲν κατὰ τὴν θέσιν, καὶ τὸ ἀνάστημα τοῦ σώματος, ὀλίγον δὲ κίτρινος, ὁμοὺ καὶ χαρίεις. Εἶχε κολοβὴν καὶ πλατείαν τὴν μύτην, εἶχε τὰ ὀφρύδια ἴσα, ἔβλεπεν ἥμερα καὶ καταδεκτικά, εἶχε τὸ δεξιὸν ὀμμάτι ξηρότερον ἀπὸ τὸ ἀριστερόν, καὶ ἐφαίνετο ἕνα σημάδι πληγῆς εἰς τὸ ἕνα ἄκρον τοῦ ὀφθαλμοῦ του 2. Εἶχε τὸ γένειον, δασὺ μὲν ἀρκετά, ὄχι δὲ καὶ μακρόν. Ἦτον φαλακρὸς καὶ ἄσπρος εἰς τὴν κεφαλήν, ἔδειχνεν ὅτι τὰ ἄκρα τοῦ γενείου του ἦτον ὡσὰν καπνισμένα. Εἶναι δὲ ἄξιον νὰ εἰποῦμεν περὶ τοῦ Θεολόγου τούτου, ὅτι ἀνίσως ἔπρεπε νὰ γένη ἕνας στύλος ἔμψυχος καὶ ζωντανός, συνθεμένος ἀπὸ ὄλας τὰς ἀρετᾶς, τοῦτο ἦτον ὁ Μέγας οὗτος Γρηγόριος. Ὑπερνικήσας γὰρ μὲ τὴν λαμπρότητα τῆς ζωῆς του τοὺς εὐδοκιμοῦντας κατὰ τὴν πράξιν, εἰς τόσην ἀκρότητα τῆς θεωρίας ἀνέβη, ὥστε ὁπού ὅλοι ἐνικῶντο ἀπὸ τὴν σοφίαν ὁπού εἶχε, τόσον εἰς τοὺς λόγους, ὅσον καὶ εἰς τὰ δόγματα. Ὅθεν ἀπόκτησε κατ’ ἐξαίρετον τρόπον, καὶ τὸ νὰ ἐπονομάζεται Θεολόγος. Ἐποίμανε δὲ καὶ τὴν ἐν Κωνσταντινουπόλει Ἐκκλησίαν δώδεκα χρόνους, ζήσας ἐπὶ γῆς χρόνους ὅλους ὀγδοήκοντα. (Ὅρα περὶ τούτων καὶ εἰς τὸν Νέον Παράδεισον, καὶ εἰς τὴν Σάλπιγγα, καὶ εἰς τὸν Χρύσανθον 3.)
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
- Κατὰ δὲ τὸν Θεολόγον Γρηγόριον, ὀκτὼ χρόνους, καὶ οὐχὶ πέντε, ἐποίμανε τὴν Ἐκκλησίαν. «Ὀκταετῆ λαοῖο θεοφρονος ἡνία τείνας». Ὥστε ἅπαντά τα ἔτη τῆς ζωῆς τοῦ θείου Βασιλείου εἶναι 49 καὶ οὐχὶ 40 ἢ 45. Καὶ ἀφίνω νὰ λέγω, ὅτι κατὰ μὲν τὸν νεώτερον Γαρνέρον, ἔζησεν ἔτη 60, κατὰ δὲ τὸν Ὀουδίνον, ἔτη 50.
- Διὰ τὸ σημάδι τοῦτο ὁπού εἶχεν ὀ Θεολόγος εις τὸ ἕνα ἄκρον τοῦ ὀφθαλμοῦ του, εἴπομεν εἰς τὸ ξεχωριστὸν Συναξάριον αὐτοῦ κατὰ τὴν εἰκοστὴν πέμπτην του παρόντος Ἰαννουαρίου, καὶ ὅρα ἐκεῖ, ἴνα μὴ τὰ αὐτὰ ἀναφέροντες καὶ ἐδῶ, περιττολογῶμεν.
- Σημείωσαι, ὅτι εἰς τοὺς τρεῖς τούτους Ἱεράρχας ἐγκώμια δύω γλαφυρὰ συνέταξεν ὁ θεῖος Ἰωάννης ὁ Εὐχαΐτων, ὁ καὶ τὴν Ἀκολουθίαν αὐτῶν ἄριστα συγγράψας, ὧν τοῦ μὲν ἑνὸς ἡ ἀρχὴ ἔστιν αὕτη· «Τρεῖς μὲ πρὸς τριώνυμον παροτρύνουσι κίνησιν», τοῦ δὲ ἑτέρου, αὕτη· «Πάλιν Ἰωάννης ὁ τὴν γλώτταν χρυσούς». Ὁμοίως καὶ Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός, οὐ ἡ ἀρχή· «Ἔδει μὲν ἔδει ὢ Ἰωάννη». (Σώζονται καὶ τὰ τρία ἐν τῇ Μεγίστη Λαύρα, <καὶ> ἐν τῷ Κοινοβίω τοῦ Διονυσίου. Ἐν τῇ Ἱερὰ Μονὴ δὲ τοῦ Βατοπαιδίου, τὰ δύω τοῦ Εὐχαΐτων, ὁμοίως καὶ ἐν τῇ τῶν Ἰβήρων.)
(ἀπὸ τὸ βιβλίο: Ἁγίου Νικοδήμου Ἁγιορείτου Συναξαριστὴς τῶν δώδεκα μηνῶν τοῦ ἐνιαυτοῦ. Τόμος Β’. Ἐκδόσεις Δόμος, 2005)
ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΙΕΡΑΡΧΕΣ.
Στὶς 30 Ἰανουαρίου ἡ Ἐκκλησία μᾶς γιορτάζει τοὺς Τρεῖς Μεγάλους Πατέρες καὶ Οἰκουμενικοὺς Διδασκάλους, τὸ Μέγα Βασίλειο, τὸ Γρηγόριο τὸ Θεολόγο καὶ τὸν Ἰωάννη τὸ Χρυσόστομο. Γιορτάζει τοὺς «Τρεῖς Μεγίστους Φωστήρας» ποὺ φωτίζουν σὰν λαμπερὰ ἀστέρια τὸ Οὐράνιο στερέωμα καὶ τοὺς Τρεῖς μελίρρυτους ποταμοὺς τῆς Σοφίας ποὺ γέμισαν ὁλόκληρη τὴν Οἰκουμένη μὲ τὸ μέλι τῆς Διδασκαλίας τους.
Ἡ κοινή τους γιορτὴ στὶς 30 Ἰανουαρίου, καθιερώθηκε ἀπὸ τὸ Μητροπολίτη Εὐχαϊτῶν καὶ λόγιο Ἰωάννη Μαυρόποδα, ὅταν αὐτοκράτορας τοῦ Βυζαντίου ἦταν ὁ Κωνσταντῖνος ὁ Μονομάχος (1042-1055) στὰ μέσα περίπου τοῦ 11ου αἰώνα. Ἔγινε γιὰ νὰ ἡσυχάσουν οἱ Χριστιανοὶ τῆς Κῶν/πόλης ποὺ μάλωναν μεταξύ τους ποιὸς ἀπὸ τοὺς Τρεῖς Ἱεράρχες ἦταν μεγαλύτερος χωρισμένοι ἔτσι στὶς ἀντίστοιχες παρατάξεις, τοὺς Βασιλεῖτες, Γρηγορίτες καὶ Ἰωαννίτες. Στὰ χρόνια ποὺ ἀκολούθησαν οἱ πρόγονοί μας συνέδεσαν τὴ Γιορτή τους ὡς μέρα γιορτῆς τῶν Ἑλληνικῶν γραμμάτων τῆς παιδείας καὶ ὡς σχολικὴ γιορτὴ ,γιὰ νὰ τιμήσουν ἔτσι τὴν συγγραφική τους ἱκανότητα, τὴν εὐρυμάθειά τους, ἀλλὰ καὶ τὸ ἀνεπανάληπτο δογματικό τους ἔργο. Ἔτσι καὶ ἐπίσημα καθιερώθηκε μετὰ ἀπὸ ἀπόφαση τῆς Συγκλήτου τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν ὡς Γιορτὴ τῶν Ἑλληνικῶν Γραμμάτων, τὸ Ἀκαδημαϊκὸ Ἔτος 1843/44. Ἔγινε αὐτό, γιατί ὁ καθένας τοὺς ἤταν σοφὸς δάσκαλος, ἀκούραστος κοινωνικὸς ἐργάτης καὶ ὑπέρμαχος τῆς Ὀρθοδοξίας σὲ μιὰ δύσκολη ἐποχή, ποὺ οἱ αἱρέσεις κυριαρχοῦσαν παντοῦ. Σπούδασαν καὶ οἱ Τρεῖς τὴν Ἑλληνικὴ Κλασικὴ Παιδεία καὶ ἀξιώθηκαν νὰ γίνουν οἱ Μεγάλοι παιδαγωγοὶ καὶ ἐπιστήμονες τῆς ἀνθρωπιστικῆς ἀγωγῆς. Ὁ μὲν Βασίλειος ὁ Μέγας καὶ ὁ Γρηγόριος ὁ Θεολόγος στὴν πατρίδα τοὺς τὴν Καισάρεια τῆς Καππαδοκίας καὶ ὁλοκλήρωσαν τὶς σπουδές τους στὴν Ἀθήνα, ὁ δὲ Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος στὶς Σχολὲς τῆς πατρίδας του, τὴν Ἀντιόχεια.
Ὁ Μέγας Βασίλειος (330-378) σπούδασε πρῶτα ρητορικὴ καὶ ἀναδείχτηκε μεγάλος ρήτορας ὅσο ἐλάχιστοι, γιατί οἱ ρητορικές του ἱκανότητες ἐξέπεμπαν δύναμη φωτιᾶς. Σπούδασε ἐπίσης Γραμματικὴ , Φιλοσοφία καὶ Διαλεκτικὴ στὴν ὁποία τόσο διακρίθηκε ποὺ ἄφηνε ἄφωνο τὸν κάθε συνομιλητή του μὲ τὴν δύναμη τῶν ἐπιχειρημάτων του καὶ τὴ λογική του. Στὴ συνέχεια σπούδασε Ἀστρονομία, Γεωμετρία καὶ Ἰατρική, ὅπου οἱ ἰατρικὲς τοῦ γνώσεις τὸν βοήθησαν νὰ ὀργανώσει τὸ συγκρότημα τῆς Βασιλειάδας ποὺ ὁ ἴδιος ἔχτισε, προκειμένου νὰ εἶναι πιὸ κοντὰ στὸν κάθε ἀνθρώπινο πόνο γιὰ νὰ τὸν ἀνακουφίζει καλύτερα.
Ὁ Γρηγόριος ὁ Θεολόγος ( 328-390) σπούδασε ρητορικὴ καὶ φιλολογία καὶ σημείωσε τέτοια ἀπόδοση στὶς σπουδές του, ποὺ οἱ φοιτητικοὶ σύλλογοι ὁμόφωνά του παραχώρησαν ἕδρα καθηγητὴ ἐνῶ ἦταν ἀκόμη φοιτητής, κάνοντας ἔτσι χρήση τῶν δικαιωμάτων τους ποὺ εἶχαν τότε.
Ὁ Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος ( 354-407) σπούδασε στὶς Σχολὲς τῶν Ρητόρων καὶ τῶν Φιλοσόφων της Ἀντιόχειας ὅπου κατάφερε νὰ πρωτεύσει στὶς σπουδές του, προκαλώντας ἔτσι τὸ θαυμασμὸ ἀπὸ τοὺς δασκάλους του, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τοὺς συσπουδαστές του. Μάλιστα δὲ ὁ περίφημος τότε ρήτορας καὶ δάσκαλός του Λιβάνιος, τὸν εἶχε χαρακτηρίσει σπάνιο εἶδος θησαυροῦ.
Ὅταν τέλειωσαν τὶς σπουδὲς τοὺς ἄρχισαν ἀμέσως μὲ ζῆλο νὰ ἐργάζονται ξεδιπλώνοντας ἔτσι τὶς ρητορικές τους ἱκανότητες καὶ ἐνθουσιάζοντας τὸ πλῆθος ποὺ δὲ χόρταινε νὰ τοὺς ἀκούει. Γρήγορα ἡ φήμη τοὺς ἁπλώθηκε παντοῦ καὶ ὅλοι ἄρχισαν νὰ τοὺς θαυμάζουν γιὰ τὶς ἱκανότητές τους. Ὅμως προκειμένου νὰ τὰ καταφέρουν καλύτερα καὶ νὰ ἀπελευθερώσουν τὸν ἑαυτό τους ἀπὸ τὰ ἀνθρώπινα πάθη ἀποσύρονται στὴν ἔρημο, ὅπου ἡ ἀγάπη τοῦ Θεοῦ τοὺς ἑλκύει περισσότερο ἀπὸ τὶς κοσμικὲς δόξες καὶ τὶς τιμές. Ἔτσι ἀποφασίζουν νὰ ὑπηρετήσουν τὴν Ἐκκλησία καὶ χειροτονοῦνται κληρικοὶ σὲ μιὰ ἐποχὴ δύσκολη γιὰ τὴν Ὀρθόδοξη Πίστη, γιατί οἱ αἱρέσεις εἶχαν ἁπλώσει τὰ πλοκάμια τοὺς παντοῦ.
Αὐτὴ τὴν ἀλήθεια γιὰ τὴν Ὀρθόδοξη Χριστιανικὴ Πίστη φρόντισαν νὰ τὴν ὑπηρετήσουν καὶ οἱ Τρεῖς Ἱεράρχες μὲ θάρρος, αὐταπάρνηση καὶ αὐτοθυσία γιὰ νὰ στερεώσουν στὶς σωστὲς καὶ Ὀρθόδοξες Βάσεις τὴν Ἐκκλησία μας. Ἄρχισαν λοιπὸν νὰ συνομιλοῦν μὲ τοὺς Χριστιανοὺς καὶ νὰ συγγράφουν βαθυστόχαστα βιβλία, προκειμένου νὰ συντρίψουν τὴν κάθε μορφὴ αἱρετικῆς διδασκαλίας.
Ἔτσι ὁ Μέγας Βασίλειος ἀναπτύσσει καὶ κωδικοποιεῖ τὸ Τριαδικὸ Δόγμα ποὺ ἤδη βρίσκονταν στὴ διδασκαλία τοῦ Συμβόλου τῆς Πίστεως κατὰ τὴν Ἃ΄ Οἰκουμενικὴ Σύνοδο τῆς Νίκαιας τοῦ 325 καὶ ποὺ ὁλοκληρώθηκε καὶ συμπληρώθηκε μετὰ τὸ θάνατό του στὴ Β΄Οἰκουμενικὴ Σύνοδο τῆς Κῶν/πόλης τὸ 381, ὅπως ἀκριβῶς τὸ ἔχουμε καὶ τὸ διαβάζουμε σήμερα. Προκαλεῖ ἐπίσης ἔντονες συζητήσεις μὲ τοὺς αἱρετικούς τους ὁποίους καὶ ἀποστομώνει, μεταδίδοντας ἔτσι δύναμη καὶ θάρρος στοὺς Ὀρθόδοξους πιστούς. Δὲ δείλιασε οὔτε μπροστὰ στὸν αἱρετικὸ αὐτοκράτορα Οὐάλη νὰ ὑποστηρίξει τὴν ὀρθόδοξη πίστη του, θέτοντας ἔτσι σὲ κίνδυνο τὴ ζωή του.
Ἀλλὰ καὶ ὁ Γρηγόριος ὁ Θεολόγος ἔδωσε τὴν δική του μάχη ὅταν τὸ 379 πηγαίνει στὴν Κωνσταντινούπολη καὶ βρίσκει τοὺς Ὀρθόδοξους Ναοὺς νὰ ἔχουν περάσει στὰ χέρια τῶν αἱρετικῶν. Ἀναφωνεῖ τοὺς περίφημους Θεολογικοὺς Λόγους γιὰ τὸ Τριαδικὸ Δόγμα καὶ ἀπευθυνόμενος πρὸς τοὺς Ἀρειανοὺς ποὺ εἶχαν καταλάβει τοὺς Ναοὺς ἔλεγε « Ἐσεῖς ἔχετε τὸν οἶκον ἐμεῖς ἔχουμε τὸν ἔνοικον». Ἐσεῖς τοὺς Ναοὺς ἐμεῖς τὸ Θεό.
Τέλος δέ, ὁ Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος στὴν Ἀντιόχεια ποὺ ἦταν Ἱερέας δώδεκα χρόνια, χρειάστηκε πολλὰ κηρύγματα νὰ ἐκφωνήσει, προκειμένου νὰ πείσει τοὺς εἰδωλολάτρες νὰ γίνουν χριστιανοί.
Ἔκαμαν ἔτσι τὸ Χριστιανισμὸ μιὰ παγκόσμια πίστη, ἱκανὸ νὰ συνδιαλέγεται μὲ τὸν κόσμο, μὲ ὁλόκληρη τὴν οἰκουμένη καὶ μὲ ὅλους τους ἀνθρώπους. Αὐτὸ τὸ πέτυχαν περνώντας μέσα ἀπὸ τὴ σκέψη τῆς ἀρχαίας γνώσης καὶ τῆς φιλοσοφίας ποὺ εἶχε τότε διαποτίσει ὁλόκληρη τὴν οἰκουμένη. Ἦταν ἕνα ἀπὸ τὰ πολλὰ «μυστικά» της διδασκαλίας τους, γιατὶ ἀπὸ τοὺς μεγάλους φιλόσοφους καὶ συγγραφεῖς τῆς ἀρχαιότητας ὅπως ὁ Πυθαγόρας, ὁ Θαλὴς , ὁ Αἰσχύλος κ.α. γίνεται λόγος γιὰ τὴν ὕπαρξη ἑνὸς καὶ μοναδικοῦ Θεοῦ, εἶχαν δηλαδὴ μονοθεϊστικὲς ἀντιλήψεις. Αὐτὸ τὸ γεγονὸς ἐκμεταλλεύτηκαν κατὰ τὸν καλύτερο δυνατὸ τρόπο καὶ οἱ Τρεῖς Ἱεράρχες ποὺ ἀπετέλεσε ἴσως ἕνα σημαντικὸ ὅπλο. Ὅμως τὸ μεγάλο τους «μυστικὸ» καὶ τὸ σημαντικότερο ἴσως ὅπλο ἤταν ἡ Ἑλληνικὴ Γλώσσα ποὺ τοὺς πρόσφερε τοὺς Δογματικοὺς ἐκείνους ὅρους μὲ τοὺς ὁποίους κωδικοποιήθηκε καὶ ἔγινε κατανοητό το Τριαδικὸ Δόγμα, ὅπως τὸ ὁμοούσιο, τὸ ἀγέννητο, κ.α. Αὐτὸ τὸ συνειδητοποίησαν ἀπὸ τὴν ἀρχὴ οἱ Τρεῖς Ἱεράρχες καὶ ντύνοντας, ὅπου αὐτοὶ ἔκριναν ὅτι ἦταν ἀπαραίτητο μὲ τὸ ἔνδυμα τῆς Ἑλληνικῆς Σοφίας τὴ Χριστιανικὴ γνώση τοῦ Θεοῦ, τὴν ἔκαμαν ἔτσι κατανοητὴ στοὺς ἀνθρώπους, τοὺς πρόσφεραν δηλαδὴ τὴ θεογνωσία ποὺ τὴν ἀναζητοῦσαν ἐπειγόντως οἱ ἄνθρωποι τῆς ἐποχῆς τους.
Ὄμως δὲν ἀγνόησαν καὶ τὶς καθημερινὲς ἀνάγκες τῆς ζωῆς τοῦ κάθε ἀνθρώπου , τὶς ὁποῖες καὶ ὑπηρέτησαν μὲ τὸ ἴδιο ἐνδιαφέρον. Εἶχαν βάλει στόχο στὴ ζωή τους νὰ μὴν ὑπάρχει φτωχός, ἄρρωστο παιδί, ὀρφανὸ παιδὶ ποὺ νὰ μὴ βρίσκει περίθαλψη, περιποίηση, στοργὴ καὶ ἀνακούφιση στὰ Ἱδρύματα τὰ ὁποῖα κατασκευάστηκαν γι’ αὐτὸ τὸ σκοπό. Ἀφοῦ μοίρασαν τὴν περιουσία τους στοὺς φτωχοὺς γιὰ νὰ ἁπαλύνουν τὸν κάθε ἀνθρώπινο πόνο, ἄρχισαν νὰ κατασκευάζουν μεγάλα φιλανθρωπικὰ συγκροτήματα ἐξοπλίζοντάς τα κατάλληλα, προκειμένου νὰ φιλοξενήσουν καὶ νὰ προσφέρουν τὶς πολύτιμες ὑπηρεσίες σὲ ἄτομα ποὺ εἶχαν ἀνάγκες. Ἔτσι στὴν Καισαρεία στήθηκε μεγάλο συγκρότημα ποὺ ὀνομάστηκε Βασιλειάδα ἀπὸ τὸ ὄνομα τοῦ ἰδρυτοῦ του, ὅπου εὕρισκαν ζεστασιὰ καὶ περίθαλψη ὅλα τα ἀναξιοπαθοῦντα ἄτομα. Μέχρι καὶ λεπροκομεῖο φρόντισαν νὰ λειτουργήσουν οἱ ἐμπνευσμένοι Ἱεράρχες, προκειμένου νὰ περιθάλψουν ὅλους ἐκείνους ποὺ ἡ κάθε κοινωνία τοποθετεῖ στὸ περιθώριο. Ἀλλὰ καὶ στὴν Ἀντιόχεια ὁ Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος κατασκευάζει Νοσοκομεῖα τὰ ὁποῖα ὁ ἴδιος ἐπέβλεπε καὶ τὰ ὑπηρετοῦσε προσωπικά. Μάλιστα δὲ φρόντιζε καὶ γιὰ τοὺς φυλακισμένους καὶ τοὺς αἰχμάλωτους ποὺ ἐπισκέπτονταν δυὸ φορὲς τὴν ἑβδομάδα, ξοδεύοντας χρήματα ποὺ προέρχονταν ἀπὸ τοὺς ἐράνους, προκειμένου νὰ τοὺς ἐλευθερώσει. Ὅμως μὲ τὴν ἴδια ἀνδρεία καὶ ἀξιοπρέπεια στάθηκαν καὶ μπροστὰ στοὺς δυνατούς της ἐποχῆς τους, ποὺ δὲ δίσταζαν νὰ τοὺς ἐλέγχουν γιὰ τὶς ὅποιες ἀδικίες ἔκαναν. Αὐτὸ ὅμως εἶχε σὰν ἀποτέλεσμα νὰ διωχθοῦν καὶ νὰ ἐξοριστοῦν βάναυσα, ἐπηρεαζόμενοι οἱ ἄρχοντες ἀπὸ τοὺς ἀντιπάλους των Ἱεραρχῶν, τοὺς Ἀρειανούς. Ὅμως οὔτε τὶς ἐξορίες λογάριασαν, ἀλλὰ οὔτε καὶ τὰ βασανιστήρια τοὺς τρόμαξαν. Ἀντίθετα βρῆκαν περισσότερο χρόνο, γιὰ συγγραφικὲς δραστηριότητες. Γι’ αὐτὸ τί νὰ πρωτοθαυμάσουμε καὶ τί νὰ ὑμνήσουμε πρῶτα; Τοὺς Ἁγίους καὶ τοὺς ἠρωϊκοὺς μαχητὲς τῆς πίστης; Τοὺς κοινωνικοὺς ἐργάτες; Τοὺς συγγραφεῖς; Τοὺς Μεγάλους δασκάλους;
Ὁ τέταρτος αἰώνας στὸν ὁποῖο ἔζησαν, ἐξ’ αἰτίας τοὺς ἔγινε ὁ χρυσὸς αἰώνας τῶν Χριστιανικῶν Γραμμάτων. Καὶ οἱ τρεῖς εἶναι παρόντες σχεδὸν σὲ κάθε ἐκκλησιαστικὴ ἀκολουθία ποὺ δοξολογοῦμε τὸ Θεό, ὁ Βασίλειος καὶ ὁ Χρυσόστομος μὲ τὶς λειτουργίες ποὺ συνέταξαν καὶ ὁ Γρηγόριος μὲ τὴν ποίησή του. Αὐτὰ τὰ ὑπέροχα πρότυπα ἀρετῆς ποὺ ἡ Πολιτεία μᾶς προβάλλει καὶ τιμᾶ αἰῶνες τώρα ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία μας, καλούμαστε νὰ τοὺς ἔχουμε πάντοτε σὰν πνευματικοὺς ὁδηγοὺς καὶ φωτοδότες. Ἡ μεγαλύτερη δὲ τιμὴ ποὺ θὰ μπορούσαμε νὰ τοὺς προσφέρουμε εἶναι νὰ προσπαθοῦμε συνέχεια νὰ ἐναρμονίζουμε τὴν πορεία τῆς ζωῆς μας, μὲ τὴν πορεία τὴ δική τους
