Μέσα στὴ σεπτὴ χορεία τῶν τριακοσίων δέκα ὀκτῶ πνευματοφόρων πατέρων ποὺ μετεῖχαν στὴ συνελθοῦσα τὸ 325 στὴ Νίκαια τῆς Βιθυνίας Α’ Οἰκουμενικὴ Σύνοδο εἶναι καὶ ὁ τιμώμενος στὶς 31 Μαρτίου θεοφόρος καὶ θαυματουργὸς ἱεράρχης τῶν Γαγγρῶν τῆς Παφλαγονίας, Ἅγιος ἱερομάρτυς Ὑπάτιος, ὁ ὁποῖος ἀναδείχθηκε φλογερὸς πρόμαχος τῆς Ὀρθοδοξίας, ἀλλὰ καὶ πανάριστος μάρτυς Χριστοῦ. Παράλληλα θαυμαστώθηκε ἀπὸ τὸν Πανάγαθο Θεὸ καὶ κατέστη ἀστείρευτος πηγὴ θαυμάτων τόσο κατὰ τὴ διάρκεια τῆς ἐπίγειας θεοφιλοῦς βιοτῆς του, ὅσο καὶ μετὰ τὴ μαρτυρική του τελευτή.
Ὁ Ἅγιος Ὑπάτιος γεννήθηκε στὴν Κιλικία τῆς Μικρᾶς Ἀσίας ἐπὶ τῶν ἡμερῶν τῆς βασιλείας τοῦ Μεγάλου Κωνσταντίνου (307-337) καὶ διακρίθηκε γιὰ τὸν ἐνάρετο βίο καὶ τὸν ἔνθεο ζῆλο του, γεγονὸς ποὺ τὸν ἀνέδειξε σὲ χαρισματικὸ ἐπίσκοπο τῆς πόλεως τῶν Γαγγρῶν τῆς Παφλαγονίας. Ὁ εὐκλεὴς καὶ πάνσοφος ἱεράρχης τῶν Γαγγρῶν κατόρθωσε νὰ καθοδηγήσει πνευματικὰ τὸν πιστὸ λαὸ τῆς ἐπαρχίας του, ἐνῶ προσέλκυσε πολλοὺς ἀπίστους στὴν πίστη τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ. Ὁ Ἅγιος Ὑπάτιος κατέστη ὅμως μὲ τὴ χάρη τοῦ Παναγίου Πνεύματος καὶ θαυματουργὸς ἅγιος. Ἔτσι μὲ τὴ χάρη τοῦ Θεοῦ καὶ τὴ δύναμη τῆς προσευχῆς του στὸν Κύριο κατόρθωσε νὰ ἐξαφανίσει τοὺς ἀσπάλακες (τυφλοπόντικες) ποὺ μάστιζαν τοὺς ἀγροὺς τῆς ἐπαρχίας του καὶ κατέτρωγαν τοὺς καρπούς, ἐνῶ κατόρθωσε μὲ τὴν εὐλογία του νὰ μεταβάλει τὸ ἁλμυρὸ νερὸ τῆς θάλασσας σὲ γλυκό. Ἀξιοσημείωτο εἶναι ὅτι καταυγαζόταν ἀπὸ θεῖο καὶ λαμπρὸ φῶς, ὅταν περπατοῦσε τὴ νύχτα, ἐνῶ ἐπὶ τῶν ἡμερῶν τῆς βασιλείας τῶν Κωνσταντίου, υἱοῦ τοῦ Μεγάλου Κωνσταντίνου, ἀναδείχθηκε μὲ τὴ χάρη καὶ τὴ δύναμη τοῦ Θεοῦ καὶ γενναιότατος δρακοκτόνος.
Τὴν ἐποχὴ αὐτὴ ἕνας μεγάλος δράκοντας εἶχε μπεῖ μέσα στὸ βασιλικὸ θησαυροφυλάκιο καὶ κανεὶς δὲν τολμοῦσε νὰ πλησιάσει, διότι στὴν περίπτωση ποὺ κάποιος τολμηρὸς καὶ θαρραλέος ἐπιχειροῦσε νὰ μπεῖ, ἔβρισκε φρικτὸ καὶ ἀκαριαῖο θάνατο ἀπὸ τὸν δράκοντα. Τὸ γεγονὸς αὐτὸ εἶχε προκαλέσει τρόμο καὶ ἔκπληξη στὸν λαό, ἐνῶ ὁ αὐτοκράτορας Κωνστάντιος δὲν ἤξερε τί νὰ κάνει γιὰ νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν φοβερὸ δράκοντα ποὺ σκορποῦσε τὸν πανικὸ καὶ τὸν θάνατο. Ὅταν ὅμως πληροφορήθηκε γιὰ τὸν θεοληπτο καὶ πάνσοφο ἐπίσκοπο τῶν Γαγγρῶν Ἅγιο Ὑπάτιο καὶ τὴ φήμη του νὰ θαυματουργεῖ, ἔστειλε ἀνθρώπους νὰ τὸν παρακαλέσουν νὰ ἔρθει στὸν αὐτοκράτορα. Ὁ Ἅγιος Ὑπάτιος πῆγε στὸν Κωνστάντιο, ὁ ὁποῖος τὸν ὑποδέχθηκε μὲ ἰδιαίτερο σεβασμὸ καὶ τιμὴ καὶ μάλιστα ἔπεσε εὐλαβικὰ στὰ πόδια του ζητώντας τὴ βοήθειά του. Τότε ὁ Ἅγιος εἶπε στὸν αὐτοκράτορα νὰ ἔχει θάρρος καὶ νὰ μὴν στεναχωριέται, διότι τὰ ἀδύνατα γιὰ τοὺς ἀνθρώπους εἶναι δυνατὰ καὶ πραγματοποιήσιμα γιὰ τὸν Θεό. Ὁ αὐτοκράτορας ἔδειξε τότε στὸν Ἅγιο ἀπὸ μακριὰ τὸν δράκοντα καὶ τὸν προειδοποίησε νὰ μὴν κάνει τὸ λάθος καὶ τὸν πλησιάσει, διότι θὰ θανατωθεῖ ἀπὸ αὐτόν. Μ’ αὐτὸν τὸν τρόπο θὰ εἶχε τὴν ἴδια φρικτὴ τύχη ὅπως εἶχαν καὶ ἄλλοι, ἐνῶ τόνισε ὅτι ὅλα αὐτὰ συμβαίνουν ἐξαιτίας τῶν δικῶν μας ἁμαρτιῶν. Τότε ὁ εὐκλεὴς καὶ θεόληπτος ἱεράρχης Ὑπάτιος τοῦ ἀπάντησε ὅτι ἡ προσευχὴ τοῦ ἐπισκόπου δὲν ἔχει καμία δύναμη στὸ νὰ τελέσει θαύματα, ἀλλὰ ἡ πίστη τοῦ αὐτοκράτορα στὸν ἕνα καὶ ἀληθινὸ Θεὸ καὶ ἡ ἀήττητος δύναμη τοῦ Κυρίου ἠμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ μπορεῖ νὰ κατορθώσει τὰ πάντα. Στὴ συνέχεια ὁ Ἅγιος ἔπεσε κάτω στὸ ἔδαφος καὶ ἀφοῦ προσευχήθηκε γιὰ ἀρκετὴ ὥρα, σηκώθηκε καὶ ἀπευθυνόμενος στὸν αὐτοκράτορα, τοῦ παρήγγειλε νὰ ἀνάψει μεγάλη φωτιὰ στὸ μέσο της ἀγορᾶς, αὐτοὶ δὲ ποὺ θὰ ἀνάψουν τὴ φωτιά, νὰ περιμένουν μέχρι νὰ πάει καὶ ἐκεῖνος. Τότε ὁ πάνσοφος ἱεράρχης τοῦ Χριστοῦ πλησίασε μόνος του τὸ βασιλικὸ θησαυροφυλάκιο καὶ ἀφοῦ ἄνοιξε τὴν πόρτα, χτύπησε μὲ τὸ ραβδί του, τὸ ὁποῖο εἶχε στὴν ἄκρη του τὸ σημεῖο τοῦ Τιμίου Σταυροῦ, τὸν τρομερὸ καὶ ἐπικίνδυνο δράκοντα. Ἀλλὰ τὸ χτύπημα μὲ τὸ ραβδὶ δὲν ἔφερε ἀπολύτως κανένα ἀποτέλεσμα καὶ κάποιοι ποὺ παρακολουθοῦσαν ἀπὸ μακριὰ ἔντρομοι τό θέαμα, πίστεψαν ὅτι ὁ Ἅγιος εἶχε θανατωθεῖ ἀπὸ τὸν δράκοντα. Ὅμως ὁ θεοφόρος ἐπίσκοπος τῶν Γαγγρῶν ὕψωσε τὰ μάτια του στὸν οὐρανὸ καὶ ἐπικαλούμενος τὸ πάντιμο ὄνομα τοῦ Θεοῦ, ἔβαλε τὸ ραβδὶ στὸ στόμα τοῦ δράκοντα καὶ ἀπευθυνόμενος στὸ θηρίο, εἶπε νὰ τὸν ἀκολουθήσει στὸ ὄνομα τοῦ Κυρίου ἠμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ. Τότε ὁ δράκοντας δάγκωσε τὸ ραβδὶ τοῦ Ἁγίου καὶ τὸν ἀκολούθησε σὰν νὰ τὸν ἐξεδίωκε κάποιος. Μόλις ὁ Ἅγιος Ὑπάτιος βγῆκε ἀπὸ τὸ βασιλικὸ θησαυροφυλάκιο μὲ τὸ ραβδί του, πάνω στὸ ὁποῖο ἦταν κολλημένος ὁ τρομερὸς δράκοντας ποὺ τὸ μέγεθός του ἔφτανε τὶς ἑξήντα πήχεις, ὅλοι ἔμειναν ἔκπληκτοι στὸ φοβερὸ καὶ ἀποτρόπαιο αὐτὸ θέαμα. Ἀφοῦ ὁ Ἅγιος πέρασε μέσα ἀπὸ τὴν ἀγορὰ σέρνοντας τὸν ἐπικίνδυνο δράκοντα ἐνώπιον πλήθους λαοῦ, ἔφτασε στὸ μέσο αὐτῆς, ὅπου εἶχε ἀνάψει ἡ μεγάλη φωτιά. Τότε ἐπικαλούμενος ὁ Ἅγιος το ὄνομα τοῦ Κυρίου ἠμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ πρόσταξε τὸν δράκοντα νὰ μπεῖ στὸ μέσο τῆς φωτιᾶς. Καὶ τότε ὅλοι εἶδαν τὸ ἀνατριχιαστικὸ θέαμα νὰ ρίχνεται ὁ φοβερὸς καὶ ἐπικίνδυνος αὐτὸς δράκοντας στὴ φωτιὰ καὶ νὰ ἀποτεφρώνεται. Ἀμέσως ὅλοι οἱ παρόντες ἔμειναν ἄναυδοι ἀπὸ τὸ παράδοξο καὶ ὑπερφυὲς αὐτὸ γεγονὸς καὶ δόξασαν τὸν Πανάγαθο καὶ Παντοδύναμο Θεό, ὁ Ὁποῖος ἀνέδειξε ἕναν τέτοιο θεοφόρο καὶ θαυματουργὸ ἱεράρχη, ὅπως ἦταν ὁ Ἅγιος Ὑπάτιος. Μάλιστα ὁ αὐτοκράτορας Κωνστάντιος εὐχαρίστησε τὸν Ἅγιο, προσφέροντάς του πολύτιμα δῶρα, ἔδωσε δὲ τὴν ἐντολὴ νὰ ἱστορηθεῖ ἡ εἰκόνα του σὲ σανίδα καὶ νὰ τοποθετηθεῖ στὴν πόρτα τοῦ βασιλικοῦ θησαυροφυλακίου γιὰ νὰ προστατεύει τὸν χῶρο ἀπὸ κάθε κίνδυνο καὶ ἀπειλῆ.
Ἀποφασιστικὸς καὶ βαρυσήμαντος ἦταν ὁ ρόλος ποὺ διαδραμάτισε ὁ θεοληπτος καὶ πάνσοφος ἐπίσκοπος τῶν Γαγγρῶν τῆς Παφλαγονίας Ἅγιος Ὑπάτιος μὲ τὴ δυναμικὴ παρουσία καὶ συμμετοχή του στὴ συνελθοῦσα τὸ 325 Α΄ Οἰκουμενικὴ Σύνοδο στὴ Νίκαια τῆς Βιθυνίας. Στὴ Σύνοδο αὐτὴ ὁ Ἅγιος Ὑπάτιος κατόρθωσε μαζὶ μὲ τοὺς ὑπόλοιπους σεπτοὺς καὶ θεοφόρους ἱεράρχες νὰ καταδικάσει τὴν αἱρετικὴ διδασκαλία τοῦ ἀσεβοῦς Ἀρείου, σύμφωνα μὲ τὴν ὁποία ἀμφισβητοῦνταν ἡ θεϊκὴ ὑπόσταση τοῦ Σωτῆρος Χριστοῦ. Ὁ δυναμικὸς καὶ εὐκλεὴς ἱεράρχης τῆς πόλεως τῶν Γαγγρῶν ἀναδείχθηκε μέσα ἀπὸ τοὺς ἀγῶνες τοῦ ἕνας φλογερὸς πρόμαχος τῆς Ὀρθοδοξίας. Εἶναι ἐνδεικτικὸ ὅτι μὲ δική του πρωτοβουλία συγκροτήθηκε καὶ ἡ Τοπικὴ Σύνοδος τῆς Γάγγρας γιὰ νὰ καταπολεμήσει τὴν αἱρετικὴ διδασκαλία τοῦ μητροπολίτου Σεβαστείας Εὐσταθίου, ὁ ὁποῖος μαζὶ μὲ τοὺς φανατικοὺς καὶ βλάσφημους ὀπαδοὺς του ἦταν ἐναντίον τοῦ θεσμοῦ τοῦ γάμου, τῆς νηστείας καὶ ἄλλων ἱερῶν κανόνων, γεγονὸς ποὺ ἔβαζε σὲ κίνδυνο τὸν θεσμὸ τῆς οἰκογένειας καὶ τὰ χρηστὰ ἤθη τῶν πιστῶν. Στὴν Τοπικὴ Σύνοδο τῆς Γάγγρας συμμετεῖχαν μαζὶ μὲ τὸν Ἅγιο Ὑπάτιο καὶ ἄλλοι δώδεκα ἱεράρχες, οἱ ὁποῖοι θέσπισαν 21 κανόνες ποὺ καταδίκαζαν καὶ ἀναθεμάτιζαν τὴν αἱρετικὴ διδασκαλία τοῦ Εὐσταθίου. Ἀλλὰ ὁ ρόλος ποὺ διαδραμάτισε ὁ Ἅγιος Ὑπάτιος ὡς ἔνθερμος ὑπερασπιστὴς τῶν δογμάτων τῆς ὀρθοδόξου πίστεως καὶ ὡς φλογερὸς πρόμαχος τῆς χριστιανικῆς ἀλήθειας ἀποδεικνύεται περίτρανα καὶ ἀπὸ τὴ θέση ποὺ κράτησε ἔναντί των δυσσεβῶν Ναυατιανῶν. Σύμφωνα μὲ τὴ διδασκαλία τους κρατοῦσαν μία ἀδιάλλακτη καὶ ἀρνητικὴ στάση ἀπέναντι σ’ αὐτοὺς ποὺ σὲ περίοδο διωγμῶν εἶχαν ἀρνηθεῖ τὴν πίστη τους καὶ στὴ συνέχεια μετανοοῦσαν, ἐνῶ δὲν δέχονταν τοὺς δίγαμους καὶ πίστευαν ὅτι εἶναι ἀδύνατο νὰ ἀποκτήσει τὸ ἔλεος τοῦ Θεοῦ ὁ ἁμαρτωλὸς ἄνθρωπος μετὰ τὸ βάπτισμά του. Ὁ πάνσοφος καὶ εὐκλεὴς ἱεράρχης τῶν Γαγγρῶν ἀγωνίσθηκε σθεναρὰ ἐνάντια στὴν ἀντιχριστιανικὴ διδασκαλία τῶν Ναυατιανῶν, ἡ ὁποία ἀπέρριπτε τὴ μετάνοια καὶ τὴ συγνώμη καὶ ἀπέκλειε τὴν ἐπιστροφὴ τῶν μετανοούντων στὸ σῶμα τῆς Ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦ. Μ’ αὐτὸ τὸν τρόπο προστάτευσε τὴν ἑνότητα τῶν χριστιανῶν καὶ ἀπέτρεψε τὸν πνευματικὸ ἀποπροσανατολισμό τους ἀπὸ ἀσεβεῖς καὶ αἱρετικὲς διδασκαλίες.
Ἡ σθεναρὴ καὶ ἀγωνιστικὴ δράση τοῦ Ἁγίου Ὑπατίου προκάλεσε ὅμως τὸν φθόνο τῶν δυσσεβῶν Ναυατιανῶν, οἱ ὁποῖοι ἔβλεπαν μὲ θαυμασμὸ τοὺς μὲν μετανοοῦντες νὰ ἐπιστρέφουν στὴν πίστη τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ, πολλοὺς δὲ ἀπίστους νὰ ἑλκύονται ἀπὸ τὴ χριστιανικὴ διδασκαλία καὶ νὰ ἀσπάζονται τὸν Κύριο ὡς τὸν μόνο ἀληθινὸ Θεό. Γι’ αὐτὸν τὸν λόγο καὶ κάποια ἡμέρα οἱ ἀσεβεῖς αἱρετικοὶ καιροφυλακτώντας σὲ ἀπόκρημνη περιοχὴ ὅρμησαν ξαφνικὰ ἐναντίον τοῦ Ἁγίου, καθὼς περνοῦσε ἀπὸ ἐκεῖ. Ἀμέσως ἄνδρες καὶ γυναῖκες ἄρχισαν νὰ τὸν κτυποῦν ἀνελέητα, ἄλλος μὲ ξύλα, ἄλλος μὲ μαχαίρια, ἄλλος μὲ πέτρες, τοῦ συμπεριφέρονταν δὲ μὲ τέτοια βαναυσότητα σὰν νὰ ἦταν θηρία ἀνήμερα. Στὴ συνέχεια τὸν ἔριξαν ἀπὸ μεγάλο ὕψος σ’ ἕναν ποταμὸ καὶ τότε ὁ Ἅγιος μισοπεθαμένος σήκωσε τὰ μάτια του στὸν οὐρανὸ καὶ ἀναφώνησε, ὅπως εἶχε πεῖ ὁ Ἅγιος πρωτομάρτυς Στέφανος, «Κύριε, μὴ στήσης αὐτοῖς τὴν ἁμαρτίαν ταύτην», δηλαδὴ μὴν καταλογίσεις, Κύριε, σ’ αὐτοὺς αὐτὸ τὸ ἁμάρτημα. Τὴ στιγμὴ ἐκείνη καὶ ἐνῶ ὁ θεοφόρος ἐπίσκοπός των Γαγγρῶν ἀνέπνεε ἀκόμη, μία αἱρετικὴ γυναίκα πῆρε μία μεγάλη πέτρα καὶ κτύπησε τὸν Ἅγιο στὰ μηνίγγια, γεγονὸς ποὺ τοῦ προκάλεσε ἀκαριαία τὸν θάνατο. Μ’ αὐτὸ τὸν τρόπο ὁ ἔνδοξος ἱερομάρτυς τοῦ Χριστοῦ Ἅγιος Ὑπάτιος τελείωσε τὴν ἐπίγεια θεοφιλῆ βιοτή του γιὰ νὰ συνευφραίνεται μαζὶ μὲ τὸν Κύριο στὴ Βασιλεία τῶν Οὐρανῶν. Καὶ ἡ μὲν ψυχὴ τοῦ Ἁγίου παραδόθηκε στὰ χέρια τοῦ δικαιοκρίτου Θεοῦ, ἡ δὲ αἱρετικὴ γυναίκα ποὺ τὸν φόνευσε, κυριεύθηκε ἀπὸ τὸ δαιμόνιο καὶ ἄρχισε νὰ χτυπᾶ τὸ στῆθος της μὲ τὴν πέτρα, μὲ τὴν ὁποία θανάτωσε τὸν Ἅγιο. Ἀλλὰ καὶ ὅλοι ὅσοι εἶχαν συμμετάσχει στὴ θανάτωση τοῦ Ἁγίου, κυριεύθηκαν ἀπὸ πονηρὰ δαιμόνια καὶ ἀφοῦ ἔκρυψαν τὸ ἱερό του λείψανο σὲ κάποιον ἀχυρώνα, τράπηκαν σὲ φυγή. Ὅταν ὅμως ὁ ἰδιοκτήτης τοῦ ἀχυρώνα πῆγε ἐκεῖ γιὰ νὰ ταΐσει τὰ ζῶα του, ἄκουσε οὐράνια δοξολογία νὰ βγαίνει ἀπὸ αὐτόν. Τὸ παράδοξο αὐτὸ γεγονὸς τὸν ὁδήγησε στὴν εὕρεση τοῦ ἱεροῦ λειψάνου τοῦ Ἁγίου μέσα στὸν ἀχυρώνα. Ἡ εὐφρόσυνη αὐτὴ εἴδηση χαροποίησε ἰδιαίτερα τούς χριστιανοὺς τῆς πόλεως τῶν Γαγγρῶν, οἱ ὁποῖοι συγκεντρώθηκαν στὸν τόπο τῆς εὑρέσεως καὶ θρήνησαν ὅλοι μαζὶ γιὰ τὴν ἀπώλεια τοῦ ἐνάρετου, φιλόστοργου καὶ χαρισματικοῦ ἐπισκόπου τους. Στὴ συνέχεια μετέφεραν τὸ ἱερὸ λείψανο στὴ Γάγγρα καὶ τὸ ἐνταφίασαν μὲ τὴν πρέπουσα ἐκκλησιαστικὴ τιμή. Μάλιστα μεταξὺ αὐτῶν ποὺ ἀκολούθησαν τὴν πομπὴ τοῦ ἱεροῦ λειψάνου, ἦταν καὶ ἡ γυναίκα ποὺ φόνευσε τὸν Ἅγιο, ἡ ὁποία ἔκλαιγε ἀπαρηγόρητη καὶ χτυποῦσε τὸν ἑαυτό της μὲ τὴ φονικὴ πέτρα ποὺ θανάτωσε τὸν Ἅγιο. Μόλις τὸ ἱερὸ λείψανο ἐνταφιάσθηκε, θεραπεύτηκε πλήρως ἡ γυναίκα ἀπὸ τὸ δαιμόνιο, ὅπως καὶ ὅλοι ὅσοι εἶχαν συμμετάσχει στὴ μαρτυρικὴ τελείωση τοῦ Ἁγίου.
…
