23 Δεκεμβρίου
Θαυμαστὴ καὶ ἀξιέπαινος εἶναι ἡ περιβόητος Κρήτη, καὶ διὰ τὸ κάλλος της, καὶ διὰ τὸ μέγεθος, διὰ τὰ τείχη καὶ λιμένα της, καὶ διὰ τὴν κράσιν καὶ ὑγείαν τοῦ καιροῦ, καὶ εὐθηνίαν καὶ πλουσιότητα τῶν καρπῶν της· ἀλλ’ ἐγὼ θέλω διηγηθῆ τὴν ἀληθινήν της ἀξίαν καὶ ὡραιότητα, τὸν χορὸν λέγω τῶν θείων Μαρτύρων, τοὺς δέκα τοῦ Χριστοῦ στεφανίτας· οἱ ὁποῖοι ἀπὸ αὐτὴν ἐγεννήθησαν, καὶ εἰς αὐτὴν ὑπὲρ Χριστοῦ γενναίως ἐμαρτύρησαν, καθὼς θέλει νὰ φανερώση ὁ λόγος.
Βασιλεύοντος εἰς τὴν Ρώμην τοῦ ἀσεβεστάτου Δεκίου, τῷ 250 ἔτη, κατέστησεν Ἀνθύπατον εἰς τὴν Κρήτην ἄλλον τινὰ Δέκιον ὁμώνυμόν του, καὶ ὁμότροπον, ὁ ὁποῖος εὐθὺς ὅπου ἔφθασεν εἰς τὴν Κρήτην, ἤρχισε νὰ βασανίζη ἀνηλεῶς καὶ πολυτρόπως τοὺς χριστιανούς, εἴτα καὶ πικρῶς νὰ τοὺς θανατώνη· ἐζητοῦντο λοιπόν, καὶ εὐρίσκοντο πάντες, καὶ πρὸς αὐτὸν ἐφέροντο μαζὺ μὲ τοὺς ὁποίους ἦτο καὶ ὁ ἱερὸς οὗτος χορὸς οἱ ὁποῖοι ἤσαν ἀπὸ διαφόρους χώρας τῆς Κρήτης, ἀπὸ μὲν τὴν Μητρόπολιν Γορτύνην ἤσαν πέντε, ὁ Θεοδοῦλος, ὁ Σατορνίνος, ὁ Εὔπορος, ὁ Γελάσιος καὶ ὁ Εὐνικιανός· ἀπὸ δὲ τὴν Κνωσὸν ἦτο ὁ Ζωτικός, ἀπὸ τὸν λιμένα τοῦ Πανόρμου ἦτο ὁ Αγαθόπους, ἀπὸ τὴν Κυδωνίαν ὁ Βασιλείδης, καὶ ἀπὸ τὸ Ἡράκλειον ὁ Εὐάρεστος καὶ ὁ Μόμπιος, ἔσπευδον ὅμως ἅπαντες νὰ φθάσουν εἰς μίαν πόλιν τὴν οὐράνιον.
Οὗτοι εὐθύς, ὅπου ἐπαραστάθησαν εἰς τὸν ἡγεμόνα, ἔδειξαν πάσαν γενναιότητα καὶ ἀνδρείαν, καὶ εἰς λόγους καὶ εἰς ἔργα ἀνδρείως καὶ ἀφόβως, πάσαν βάσανον καὶ τιμωρίαν ὑπομείναντες· τριάκοντα ἡμέρας μαστιζόμενοι, στρεβλούμενοι, κατὰ γῆς συρόμενοι, λιθοβολούμενοι, ἐμπτυόμενοι καὶ καταφρονούμενοι.
Ἀλλὰ ταῦτα μὲν ἤσαν εἰς ἐκείνους ὡς προγυμνάσματα τῶν μετέπειτα μεγαλειτέρων βασάνων. Διότι καθήσας τὴ εἰκοστή τοῦ παρόντος μηνὸς ὁ δικαστὴς εἰς τὸ κριτήριον ἔφερε τοὺς Μάρτυρας, καὶ βλέπων αὐτοὺς ἀγρίως καὶ φονικῶς, εἶπε «τὶς ἡ τοσαύτη σας ἀγνωσία, καὶ οὔτε μὲ τὴν πολυκαιρίαν, οὔτε μὲ τὰς νουθεσίας ἐμαθετε τὸ συμφέρον σας; ὅμως θύσατε χωρὶς βίαν, εἰδεμὴ θέλετε ἐννοήση εἰς ὄλιγον, τί θέλει σᾶς προξενήση ἡ ἀπείθειά σας» πρὸς ταῦτα οἱ Μάρτυρες ἀπεκρίναντο· «καὶ ἠμεῖς ὢ ἄρχων, καὶ μὲ πολλὰ λόγια καὶ ἔργα, καὶ μὲ τὴν πολυκαιρίαν ἐδείξαμεν τὴν γνώμην μας πὼς οὔτε τοῖς θεοίς σου θέλομεν θυσιάση, οὔτε ἄλλο τίποτε θέλει μᾶς καταπείση ποτὲ εἰς αὐτό, οὔτε θέλομεν δειλιάση εἰς τὰς βασάνους σου ἀλλὰ θέλομεν σὲ εὐχαριστεῖ περισσότερον ὅσον μᾶς βασανίσης πικρότερα.» Ὁ ἄρχων εἶπεν, «ἕως ὅτου ἐγὼ εἶμαι, καὶ ἡ δύναμις τῶν μεγάλων θεῶν, τοὺς ὁποίους σεῖς ἀναίσχυντα καταφρονεῖτε, καὶ δὲν ἐντρέπεσθε οὔτε τοὺς παρεστώτας, πολλοὺς τε καὶ σοφοὺς ὄντας, ὁποῖοι προσκυνούσι καὶ λατρεύουσι πρώτον μὲν τὸν Δία, ἔπειτα τὴν Ἦραν τε καὶ Ρέαν, καὶ τοὺς λοιπούς. Δὲν θέλω σᾶς ἀφήση βασανίζωντας, ἕως ὅπου νὰ σβέσω τὴν αὐθάδειάν σας, διὰ νὰ φοβηθοῦν καὶ ἄλλοι, ἂν τύχουν ὡς καὶ σᾶς ἀπειθεῖς· διότι ὅσα ἐπάθατε ἕως τώρα, ἤσαν μόνον σκιαὶ κολάσεων.»
Πρὸς ταῦτα πάλιν οἱ Μάρτυρες εἶπον, «ὢ ἄρχων, περὶ μὲν τοῦ Διός, καὶ τῆς μητρὸς τῶν τῆς Ρέας μὴ μᾶς λέγης τίποτε. Διότι ἠμεῖς τοὺς ἠξεύρομεν, καθὼς τὸ ἠκούσαμεν ἀπὸ τοὺς προτήτερούς μας, καὶ τὸ γένος τοῦ Διός, καὶ τὴν τύχην καὶ τὸν τόπον· τὸν δὲ τάφον τοῦ ἂν θέλης νὰ σοῦ τὸν δείξωμεν, διότι καὶ αὐτὸς ὁ Ζεὺς κρητικὸς ἦτο, καὶ ἔγεινε τύραννος εἰς τὰ χωρία· τόσον δὲ ἦτο ἄσελγης, ὥστε ὅπου ὄχι μόνον μὲ γυναίκας, ἀλλὰ καὶ μὲ ἄρρενας τὰς ἀσχημίας του ἔκαμνε συχνὰ καὶ ἀκαταπαύστως, γόης καὶ πανοῦργος ὧν· διὰ τοῦτο καὶ τινὲς ὁμοιοπαθεῖς μιμούμενοι τὰς κακίας του, (διότι τὸ κακὸν πολὺ εὐκόλως τό μιμοῦνται,) τὸν ἐκήρυξαν θεόν, καὶ τοῦ ἔκτισαν ναοὺς καὶ θυσιάζουσι, διὰ νὰ φαίνωνται πὼς μιμοῦνται θεΐκα ἔργα νὰ μὴ ἐντρέπωνται.»
Ταῦτα λέγοντος τοῦ θείου χοροῦ ἐκείνου, πολὺ ἐθυμώθη καὶ ὁ ἡγεμὼν καὶ ὅλος ὁ λαός, καὶ ὤρμησαν νὰ τοὺς ξεσχίσουν μὲ τὰς χείρας των ὁ Δέκιος ὅμως τοὺς ἐμπόδισε διὰ νὰ τοὺς δώση πικρότερον θάνατον. Εὐθὺς λοιπὸν ἐβασανίζοντο μὲ διαφόρους βασάνους καὶ πολυτρόπους, καὶ ὁ μὲν εἷς κρεμασθεῖς ἐξεσχίζετο μὲ σιδηρᾶ ὀνύχια καὶ αἱ σάρκες του ἐπιπτον εἰς τὴν γῆν. Ἄλλου δὲ μὲ ξύλα καὶ λίθους ὀξεῖς συνετρίβοντο τὰ πλευρὰ του ὁμοῦ μὲ τὰ κόκκαλα. Ἄλλοι δὲ μὲ βάρος μολύβδου, καὶ ἄλλοι ἄλλως τυπτόμενοι καὶ μαστιζόμενοι ὀδυνηρῶς, γενναίως καί χαίροντες ὑπέφερον τὰς πληγᾶς. Καὶ βλέποντες τὴν πολλήν των ὑπομονὴν καὶ ἀνδρείαν, πολλοὶ ἐστερεοῦντο εἰς τὴν πίστιν καὶ εὐσέβειαν περισσότερον. Ἄλλοι πάλιν ἀσεβεῖς, χαιρέκακοι καὶ ἄσπλαγχνοι ἐχαίροντο πῶς ἐτιμωροῦντοι οἱ Ἅγιοι, καὶ ἐπαρακινοῦσαν τὸν κριτὴν καὶ τοὺς δημίους εἰς περισσότερον θυμόν· ἐβόα δὲ καὶ ὁ κῆρυξ, «λυπηθῆτε τὴν ζωήν σας, καταπεισθῆτε εἰς τοὺς ἐξουσιαστᾶς, θύσατε τοῖς θεοῖς.» Οἱ Μάρτυρες ὅμως, καὶ εἰς τόσα δεινὰ ὄντες, ἀνίκητοι ἤσαν, καὶ ὅλοι των μὲ μίαν φωνὴν ἐβόησαν· «χριστιανοὶ εἴμεθα, Χριστοῦ θυσία, Χριστοῦ σφάγια, ἂν καὶ μυρίας φορᾶς ἤθελε κάμη χρεία νὰ θανατωθῶμεν, προθύμως ἀποθνήσκομεν»
Ὁ πρόθυμος λοιπὸν ὑπηρέτης τοῦ σατανᾶ Δέκιος, βλέπων τὸ ἀμετάθετον τς γνώμης τῶν Μαρτύρων, καὶ ἀνίκητον προσέταξε νὰ τοὺς ἀποκεφαλίσουν. Ἔφερον λοιπὸν τοὺς Μάρτυρας εἰς τόπον Ἁλώνιον λεγόμενον, πλησίον της πόλεως, φθάσαντες δὲ οἱ Ἅγιοι ἐφιλονείκουν ποῖος νὰ θανατωθῆ πρῶτος, διὰ νὰ λάβη καὶ πρῶτος τὸν στέφανον. Ἔπαυσε δὲ τὴν φιλονεικίαν ταύτην εἷς ἐξ αὐτῶν Θεοδοῦλος ὀνόματι, λέγων ὅτι ὁ ἔσχατος εἶναι πρῶτος καὶ τιμιώτερος, ἔστω καὶ νὰ μὴ φοβηθῆ βλέπων τὸν θάνατον τῶν προτέρων. Ἤρεσεν εἰς ὅλους ὁ λόγος καὶ πρώτον μὲν ἔκαμαν κοινὴν προσευχήν, λέγοντες. «Εὐλογητὸς εἰ Κύριε, ὃς οὐκ ἔδωκας ἠμᾶς εἰς θύραν τοῖς ὀδούσιν αὐτῶν», καὶ τὰ ἐπίλοιπά του Ψαλμοῦ· ἔπειτα πηγαίνοντες ἕκαστος εἰς τὸν τόπον, ἔλεγον· «σπλαγχνίσου, Κύριε, τοὺς δούλους σου, καὶ δέξαι τὸ αἷμα ἡμῶν, καὶ ὑπὲρ τῶν ἠμετέρων, ὑπὲρ πατρίδος διὰ νὰ ἐλευθερωθῆ ἀπὸ τὸ σκότος τῆς ἀγνωσίας, καὶ νὰ ἰδῆ Σὲ τὸ ἀΐδιον φῶς αἰώνιε Βασιλεῦ.»
Οὕτω ἕκαστος προσευξάμενοι, ἔκοψαν τὰς ἱερᾶς καὶ καλλινίκους αὐτῶν κεφαλάς. Ἀναχωρησάντων δὲ τῶν δημίων, τινες ἀπὸ τοὺς εὐσεβεῖς, λαβόντες τὰ ἱερὰ λείψανα, τὰ ἐνταφίασαν τιμίως. Ὕστερον δὲ ὅταν ἡ εὐσέβεια ἐπλήθυνε σχεδὸν εἰς ὅλην τὴν οἰκουμένην, ἐστάλη Παῦλος ὁ ἁγιώτατος πατριάρχης, λαβῶν καὶ ἄλλους ἐγκρίτους ἄνδρας ἀπὸ τὰ βασίλεια· φθάνων λοιπὸν εἰς τὴν Κρήτην, καὶ πηγαίνων εἰς τὸν τόπον καὶ ἀναχώσαντες τὸν τάφον τῶν ἁγίων, ηὖρε τὰ λείψανα ὡς ζῶντα ἔνδροσα καὶ ἀνθηρὰ (ὢ τῆς δυνάμεώς σου Χριστὲ Βασιλεῦ!) καὶ λαβῶν αὐτὰ τὰ ἔφερον εἰς τὴν Βασιλίδα τῶν πόλεων καὶ τὰ ἐνταφίασαν ἐκεῖ, ὅπου εἶναι καὶ τὰ ἱερὰ καὶ μαρτυρικὰ λείψανα τῶν Νηπίων, κοινοὶ σωτῆρες καὶ φύλακες ἄγρυπνοι ὄντες εἰς ὅλα τα λυπηρά. Ὧν τὰς πρεσβείαις τύχοιμεν τῶν αἰωνίων ἀγαθῶν, ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ τῷ Κυρίω ἠμῶν, ὢ ἡ δόξα καὶ τὸ κράτος εἰς τοὺς αἰώνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν.
Λόγος Θεοδώρου Παλλαδὰ
(Πρωτοπαπά, πατρὸς τοῦ ἄγ. Γερασίμου Παλλαδά, Πατριάρχη Ἀλεξανδρείας)
(ΧΑΝΔΑΚΑΣ, 1633)
Ἀπόσπασμα ἀπὸ τὸν Ἐγκωμιαστικὸ Λόγο:
Ἐρωτᾶς, ὢ χριστιανέ, ποῖοι εἶναι οἱ προωρισμένοι νὰ ἔλθουσιν εἰς τὴν μακαριότητα. Εὔκολον εἶναι νὰ τὸ μάθης. Ἴδε ποίους μισεῖ ὁ κόσμος, ποῖοι ἔχουσι θλίψες καὶ πειρασμούς, καὶ τοῦτοι εἶναι οἱ προωρισμένοι καὶ διαλεγμένοι νὰ ἔλθουσιν εἰς τὴν μακαριότητα. Ἂν εἶναι ἡ ἀλήθεια, μαρτυρᾶ το ἡ αὐτοαλήθεια ὁ Χριστός· «ἐγὼ ἐξελεξάμην ὑμᾶς ἐκ τοῦ κόσμου, διὰ τοῦτο μισεῖ ὑμᾶς ὁ κόσμος», ἤγουν ἡ ἀφορμὴ ὁπού ὁ κόσμος σᾶς μισὰ καὶ διώκει σᾶς εἶναι διατὶ ἐγὼ σᾶς ἐδιάλεξα ἐκ τὸν κόσμον. Λοιπόν, οἰ μισούμενοι εἶναι οἱ διαλεγμένοι, ἀπὸ τὸν Δεσπότην Χριστόν, νὰ ἔλθουσιν εἰς τὴν μακαριότητα…
Καὶ τάχα δὲ μᾶς τὸ μαρτυρούσιν οἱ ἅγιοι Δέκα μάρτυρες; Τοὺς ὁποίους, ἂν καλὰ καὶ ὁ κόσμος τοὺς ἐμίσησε καὶ οἱ τύραννοί τους ἐμαρτυρήσασι, μὲ ὅλον τοῦτο δὲν τοὺς ἐβλάψασιν, ἀλλὰ μάλιστα τοὺς ἐδοξάσασι, καθὼς θεωροῦμεν, καὶ ὅλος ὁ κόσμος τοὺς δοξάζει, καὶ μάλιστα ἡ περίφημος Κρήτη, καθὼς ἡ ἁγία μας Ἐκκλησία ψάλλει· «Κρήτη προεορτάζει σήμερον Χριστοῦ τὰ γενέθλια, διὰ τῶν ἀθλοφόρων». Λοιπὸν καὶ ἠμείς χρεωστουμεν δόξαν τῶν μαρτύρων, ὡς ἂν ὁπού αὐτοὶ εἶναι αἰτία καὶ ἀφορμὴ καὶ ὅλος ὁ κόσμος ἠμᾶς εὐδαιμονίζει, τίνι τρόπω προσέχετε.
… Διά τοῦτο λέγει ὁ μέγας Αὐγουστίνος, πὼς οἵ του αἰῶνος ἄνθρωποι ἀθλίως εὐδαίμονες εἰσιν, οἱ δὲ μάρτυρες εὐδαιμόνως. Δυστυχεῖς ἤσαν διατί; Διατὶ ἐκεῖνοι τοῦ αἰῶνος οἱ ἄνθρωποι, οἰ τύραννοι λόγου χάριν, εἴχασι χαράν, μὰ τώρα πίκραις καὶ τιμωρίαις. Οἱ ἅγιοι μὲ τὰς θλίψεις, μὰ τώρα χαραῖς, διατί, ἀδελφοί, ὁ καρπὸς τῆς θλίψεως εἶναι χαρὰ καὶ ὁ καρπὸς τῆς χαρᾶς θλίψεις, οἱ σπείροντες γέλωτα κλαύσουσι καὶ οἱ σπείροντες δάκρυα ἐν ἀγαλλιάσει θεριούσι. Διὰ τοῦτο οἱ μάρτυρες σήμερα χαίρονται καὶ ἀμάδι μετ’ αὐτοὺς χαίρεται ὁ κόσμος ὅλος καὶ ἀμάδι ἡ Κρήτη. Καὶ τοῦτο ἴσως οἰκονομία Θεοῦ ἐπιτάσσει τῶν μαρτύρων νὰ συνδοξασθούσι μὲ τοῦ λόγου του. «Εἰ γὰρ καὶ συνέπαθον, καὶ συνδοξασθήσονται». Διὰ τοῦτο καὶ πρεπούμενα εἰς τὴν δόξαν τοῦ Χριστοῦ, εἰς τὴν ἑορτήν, λέγω, τῶν Χριστουγέννων, καὶ ἡ ἑορτὴ τῶν μαρτύρων, διὰ νὰ συνδοξασθῶσιν.
…προσευχόμενοι, ἀσπαζόμενοι ἀλλήλως, καθ’ ἕνας ἐπρούτεινε τὴν κεφαλὴν εἰς τὴν πέτραν ἐκείνην ἀπάνω καὶ ὁ δήμιος καὶ ἔκοβγε, ὥστε ὁπού ἐκοπήκασι καὶ τῶν Δέκα. Καὶ ἡ πέτρα ἐκείνη ἐστολίστηκε κύκλω μὲ δέκα κεφαλαῖς καὶ μὲ δέκα τρεξίματα αἱμάτων. Ὢ πέτρα πλεα στολισμένη παρὰ τὸ πλάτος τοῦ οὐρανοῦ, διατὶ ἐκεῖνος μὲ ἑπτὰ πλανῆτες ἐστολίστηκε, μὰ ἐσὺ μὲ δέκα στερεᾶς κεφαλάς. Πέτρα πλέα χαριτωμένη, παρὰ τὴν πέτρα τοῦ Ζαχαρίου, διατὶ ἐκείνη ἦτον στολισμένη μὲ ἑφτὰ ὀμμάτια, μὰ ἐσὺ μὲ δέκα κεφαλάς. Πέτρα πλέα τιμία παρὰ τὴν πέτραν τοῦ Μωϋσῆ, εἰς τὴν ὁποίαν ἤσαν γραμμέναι οἱ δέκα ἐντολαί, διατὶ ἐκεῖ ἐνομοθετάτον θυσία ἀλόγων ζώων, μὰ εἰς ἐσένα ἐτελειώθηκε θυσία λογικῶν προβάτων. Μὲ ταῦτα τὰ στολίσματα ἔστωντας καὶ νὰ στολισθῆ ἡ Κρήτη περιχαρῶς ἑορτάζει τοῦ Κυρίου τὴν Γέννησιν.
Ὅμοιον τρόπον, ὡς καθὼς μία δούλη, θέλοντας νὰ δείξη χαρὰν εἰς τὸν γάμον τοῦ βασιλέως εὐγάνει εἰς τὸ πεδίον καὶ μαζώνοντας ἄνθη, πλέκοντας στέφανον καὶ στολίζοντας τὴν κεφαλήν της, / (σ. 550) χαίρεται τὴν βασιλικὴν χαράν, τέτοιας λογῆς καὶ ἡ Κρήτη, διὰ νὰ δείξη τὴν χαρὰν τοῦ Βασιλέως Χριστοῦ, ὁπού γεννᾶται, εὐγαίνει ὄξω εἰς τὸ πεδίον, ἄνθη γυρεύοντας νὰ στεφανωθῆ. Εὗρε τὰ δέκα τοῦτα ἄνθη, τοὺς Δέκα Μάρτυρας, καὶ αὐτοὺς παίρνοντάς τους εἰς τοῦ λόγου της, στεφανώνεται καὶ τὴν γέννησιν τοῦ Χριστοῦ ἑορτάζει. Διὰ τοῦτο ὅλος ὁ κόσμος εὐφραίνεται καὶ βοᾶ· «Κρήτη προεορτάζει σήμερον Χριστοῦ τὰ Γενέθλια διὰ τῶν Ἀθλοφόρων», τοὺς ὁποίους καὶ ἠμεῖς χρεωφειλετικῶς δοξάζομεν, ὅπως νὰ ἐπιτύχωμεν δὶ’ αὐτῶν τὴν οὐρανῶν Βασιλείαν, ἧς γένοιτο πάντας ἠμᾶς ἐπιτυχεῖν, χάριτι καὶ φιλανθρωπία τοῦ Κυρίου ἠμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, ὢ ἡ δόξα καὶ τὸ κράτος, σὺν τῷ Πατρὶ καὶ τῷ Ἁγίω Πνεύματι, νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰώνας τῶν <αἰώνων>.
Τὸ μαρτύριο τῶν Ἁγίων Δέκα καὶ ἡ ὀνομασία τοῦ χωριοῦ
Τὸ χωριὸ μᾶς πῆρε τὸ ὄνομά του ἀπὸ τοὺς Δέκα Μάρτυρες, οἱ ὁποῖοι μαρτύρησαν ἐδῶ κατὰ τὸ μεγάλο Διωγμὸ ποὺ ἐξαπέλυσε ὁ Ρωμαῖος Ἔπαρχος Δέκιος τὸ 250 μ.Χ. κατὰ τῶν χριστιανῶν. Θύματα τοῦ διωγμοῦ αὐτοῦ ὑπῆρξαν πιθανὸν καὶ ἄλλοι, τῶν ὁποίων τὰ ὀνόματα δὲν ἔτυχε νὰ διασωθοῦν. Ἡ παλαιότερη γραπτὴ μαρτυρία γιὰ τοὺς Ἁγίους, περιλαμβάνεται στὴν ἐπιστολὴ-ὁμολογία ὀρθόδοξης πίστης ποὺ ἀπέστειλαν τὸ 457/8 οἱ ἐπίσκοποι τῆς Κρήτης πρὸς τὸν αὐτοκράτορα Λέoντα Α’. Σ` αὐτὴν οἱ Ἅγιοι Δέκα ἀναφέρονται ἤδη ὡς προστάτες τῆς Κρήτης.
Ἡ παράδοση ἀναφέρει ὅτι ἡ σύλληψη τῶν Δέκα ἔγινε στὴ διάρκεια τῶν ἐγκαινίων ἑνὸς εἰδωλολατρικοῦ ναοῦ, ὅπου δόθηκε διαταγὴ νὰ πάρουν μέρος πολίτες ἀπὸ ὅλες τὶς πόλεις τῆς Κρήτης. Κατὰ τὴ διάρκεια τῶν ἐγκαινίων οἱ πολίτες ἔπρεπε νὰ συμμετάσχουν σὲ τελετὲς καὶ θυσίες, προκειμένου νὰ δείξουν μὲ τὸν τρόπο αὐτὸ τὴν νομιμοφροσύνη τους πρὸς τὸν αὐτοκράτορα καὶ τὴν ἀρχαία θρησκεία.
Ὅμως δέκα ἄνδρες ἀρνήθηκαν κατηγορηματικὰ νὰ πάρουν μέρος στὶς εἰδωλολατρικὲς αὐτὲς τελετές, μὲ ἀποτέλεσμα νὰ ριχτοῦν στὴ φυλακή. Τὰ ὀνόματα τοὺς ὅπως τὰ διασώζει ἡ παράδοση μαζὶ μὲ τὶς πόλεις καταγωγῆς τοὺς ἦταν, Θεοδοῦλος, Σατορνίνος, Εὔπορος, Γελάσιος, Εὐνικιανὸς ἀπὸ τὴ Γόρτυνα, Πόμπιος ἀπὸ τὴ Λεβήνα(Λέντα), Ἀγαθόπους ἀπὸ τὸ Πανόρμο, Βασιλείδης ἀπὸ τὴν Κυδωνία, Ζωτικὸς ἀπὸ τὴν Κνωσὸ καὶ Εὐάρεστος ἀπὸ τὸ Ἡράκλειο.
Παρὰ τὶς πιέσεις καὶ τοὺς βασανισμοὺς ἐπὶ ἕνα ὁλόκληρο μήνα, οἱ Δέκα ἀρνήθηκαν νὰ ὑποκύψουν καὶ τελικὰ δικάστηκαν ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν ἔπαρχο Κρήτης καὶ καταδικάστηκαν σὲ θάνατο. Ἡ ἐκτέλεση τοὺς ἔγινε σὲ μιὰ περιοχὴ τῆς Γόρτυνας ποὺ ὀνομαζόταν Ἁλώνιον, ὅπου ἔγινε καὶ ἡ ταφὴ τοὺς τὸ 250 μ.Χ. Ἀργότερα, τὴν ἐποχὴ τοῦ Μεγάλου Κωνσταντίνου, δόθηκε ἄδεια γιὰ τὴν ἀνακομιδὴ τῶν λειψάνων τους καὶ τὴν ταφή τους στὸ κοιμητήριο τῆς πόλης.
Ἡ πίστη τῶν Δέκα Μαρτύρων ἦταν τόσο μεγάλη ὥστε τὸ μάρμαρο ποὺ γονάτισαν γιὰ νὰ ἀποκεφαλιστοῦν ζυμώθηκε σὰν ζυμάρι ἀπὸ τὰ ἅγια γόνατά τους, ὅπως φαίνεται καὶ σήμερα στὴ μεγάλη ἐκκλησία τοῦ χωριοῦ, ποὺ φέρει τὸ ὄνομά τους. Στὸν τόπο αὐτὸ τοῦ μαρτυρίου τοὺς σχηματίζονταν μιὰ μικρὴ λίμνη ἀπὸ τὰ νερὰ τῆς βροχῆς. Ἀπὸ τὰ παλιὰ χρόνια οἱ χωρικοὶ τὴν ὀνόμαζαν «Ἁγία Λίμνη», χωρὶς νὰ ξέρουν γιατί, μιὰ ποὺ μὲ τὸ πέρασμα τῶν αἰώνων ξεχάστηκε ὁ τόπος ποὺ ἦταν οἱ τάφοι τῶν Ἁγίων Μαρτύρων. Εἶχαν ὅμως παρατηρήσει πὼς τὸ νερὸ τῆς λίμνης ἂν καὶ ἀκάθαρτο, ἔκανε πολλὰ θαύματα καὶ θεράπευε πολλὲς ἀσθένειες.
Τὸ 1902 ὁ τότε ἐπίσκοπος Γορτύνης καὶ Ἀρκαδίας Βασίλειος, ἀκούγοντας τὶς διηγήσεις τῶν ντόπιων περὶ τῆς θαυματουργῆς λίμνης, προχώρησε στὴν ἀποξύρανσή της. Τότε ἀποκαλύφτηκαν οἱ τάφοι τῶν Ἁγίων. Πάνω ἀπὸ αὐτοὺς ἀνέγειρε τὸ 1915 μιὰ μικρὴ ἐκκλησία βυζαντινοῦ ρυθμοῦ εἰς μνήμη τῶν Ἁγίων, κάτω ἀπὸ τὴν ὁποῖο μὲ λίγα σκαλοπάτια μπορεῖ κανεὶς νὰ δεῖ καὶ νὰ προσκυνήσει τοὺς Ἁγίους Τάφους.
Στὸ κέντρο τοῦ χωριοῦ βρίσκεται ὁ καθεδρικὸς ναός, ποὺ φέρει τὸ ὄνομα τῶν Ἁγίων. Εἶναι ἕνας παλαιοχριστιανικὸς ναὸς βαθιὰ στὴ γῆ, μὲ τοὺς σηκοὺς δεξιὰ καὶ ἀριστερά του Ἁγίου Βήματος. Πιθανολογεῖται πὼς αὐτὸς ὁ τόπος ἦταν ὁ τόπος τῆς λατρείας τῶν πρώτων χριστιανῶν. Ὁ ἀνακαινίσιμος τῆς ἐκκλησίας αὐτῆς πρέπει νὰ ἔχει γίνει, ὅπως φαίνεται στὸ πολὺ ὡραῖο σκαλιστὸ τέμπλο του, τὸ 1882.Τὸ καμπαναριὸ εἶχε κατασκευαστεῖ ἐπὶ ἐπισκόπου Ἀρκαδίας Βασιλείου. Μέσα στὸ ναὸ αὐτὸ βρίσκεται τὸ μάρμαρο ποὺ γονάτισαν οἱ Ἅγιοι Δέκα μάρτυρες γιὰ νὰ ἀποκεφαλιστοῦν.
Ὅπως ἀναφέρει ἡ παράδοση οἱ Ἅγιοι Δέκα μάρτυρες μετὰ τὸν θάνατο τοὺς ἐμφανίζονταν πολλὲς φορὲς στοὺς πιστοὺς κάνοντας πολλὰ θαύματα. Ἐνῶ ὁ Ἅγιος Ἀνδρέας ἀρχιεπίσκοπος Κρήτης, εἶχε μαζί του τὰ λείψανα τῶν Ἁγίων καὶ καθαγίαζε ναούς, τοὺς ὁποίους βεβήλωναν οἱ Σαρακηνοί. Ἐπίσης εἶχε γράψει περίφημους πανηγυρικοὺς λόγους γιὰ τοὺς Ἁγίους Δέκα.
Ἡ μικρὴ κωμόπολη τῶν Ἁγίων Δέκα τιμᾶ τὴν μνήμη τῶν Ἁγίων μαρτύρων στις 23 Δεκεμβρίου.
