ΑΓΙΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΣΙΝΑΪΤΟΥ
Ἐπισκόπου Θεουπόλεως Ἀντιοχείας
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΠΟΚΡΙΣΕΙΣ
ΕΡΩΤΗΣΗ 20η
Μὲ ποιὰ δύναμη αὐτοὶ ποὺ πιστεύουν καὶ κάνουν τὰ ἀντίθετα, πολλὲς φορὲς προφητεύουν καὶ θαυματουργοῦν;
ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Τὰ διάφορα σημεῖα καὶ θαύματα καὶ οἱ προφητεῖες πολλὲς φορὲς γίνονται καὶ ἀπὸ ἀνάξιους, σύμφωνα μὲ κάποια ἀνάγκη ἢ οἰκονομία, ὅπως συνέβη μὲ τὸν Βαρλαὰμ καὶ τὴν ἐγγαστρίμυθο. Καὶ ἀλλοῦ, οἱ ἀπόστολοι, ὅταν βρῆκαν κάποιον ἄπιστο, «ὁ ὁποῖος ἔδιωχνε δαιμόνια μὲ τὸ ὄνομα τοῦ Χριστοῦ» καὶ τὸν ἐμπόδισαν καὶ τὸ ἀνάφεραν στὸν Χριστό, ὁ Χριστὸς τοὺς εἶπε «Μὴ τὸν ἐμποδίζετε, γιατί ὅποιος δὲν εἶναι ἐναντίον σας, εἶναι μὲ τὸ μέρος σας». Ἑπομένως, ὅταν δῆς νὰ γίνεται ἕνα θαῦμα καὶ ἀπὸ αἱρετικοὺς καὶ ἀπὸ ἄπιστους, νὰ μὴν ἀπορήσεις οὔτε νὰ μετακινηθεῖς ἀπὸ τὴν ὀρθόδοξη πίστη.
Γιατί πολλὲς φορὲς ἐκείνη ποὺ κάνει τὸ θαῦμα εἶναι ἡ πίστη αὐτοῦ ποὺ προσέρχεται, καὶ ὄχι ἡ ἀξία ἐκείνου ποὺ τὸ κάνει. Ἄλλωστε ὁ Ἰωάννης, ὁ μεγαλύτερος ἀπὸ ὅλους ὅσους γεννήθηκαν ἀπὸ γυναῖκες, δὲν φαίνεται νὰ ἔχει κάνει θαῦμα, ἐνῶ ὁ Ἰούδας ὁπωσδήποτε ἔκανε, ἀφοῦ ἦταν καὶ αὐτὸς ἀνάμεσα σ’ ἐκείνους ποὺ στάλθηκαν νὰ ἀναστήσουν νεκροὺς καὶ νὰ θεραπεύσουν λεπρούς17. Γι’ αὐτὸ νὰ μὴ θεωρήσεις σπουδαῖο, ἐὰν δεῖς κάποιον ἀνάξιο ἢ αἱρετικὸν νὰ κάνει θαῦμα. Οὔτε φυσικὰ πρέπει νὰ κρίνουμε τὸν ὀρθόδοξο ἄνθρωπο ἀπὸ τὰ θαύματα καὶ τὶς προφητεῖες, ἂν εἶναι ἅγιος ἢ ὄχι, ἀλλὰ ἀπὸ τὴ διαγωγή του. Γιατί πολλὲς φορὲς πολλοὶ ὄχι μόνο ὀρθόδοξοι ἁμαρτωλοί, ἀλλὰ καὶ αἱρετικοὶ καὶ ἄπιστοι, ἔκαναν θαύματα καὶ προφήτευσαν σὲ εἰδικὲς περιπτώσεις, ὅπως εἰπώθηκε, ὕστερα ἀπὸ παραχώρηση τοῦ Κυρίου, ὅπως στὴν περίπτωση τοῦ Βαλαὰμ καὶ τοῦ Σαοὺλ καὶ τοῦ Ναβουχοδονόσορα καὶ τοῦ Καϊάφα, στοὺς ὁποίους μποροῦμε νὰ βροῦμε, ὅτι τὸ ἅγιο Πνεῦμα ἐνήργησε, ἂν καὶ ἦταν ἀνάξιοι καὶ βέβηλοι, γιὰ δικαιολογημένες αἰτίες.
Ἀφοῦ λοιπόν, ὅπως ἀποδείχτηκε, καὶ ἀπὸ ἁμαρτωλοὺς καὶ ἄπιστους γίνονται πολλὲς φορὲς θαύματα καὶ προφητεῖες, κατ’ οἰκονομία, δὲν πρέπει ἀπὸ τὰ γεγονότα αὐτά, ὅπως εἶπα, νὰ δοκιμάζουμε κάποιον, ἂν εἶναι ἅγιος, ἀλλὰ ἀπὸ τοὺς καρπούς του, ὅπως λέγει ὁ Κύριος «Θὰ τοὺς ἀναγνωρίσετε ἀπὸ τοὺς καρπούς τους»
Τοὺς καρποὺς τοῦ ἀληθινοῦ καὶ πνευματικοῦ ἀνθρώπου τὶς φανέρωσε ὁ Ἀπόστολος, λέγοντας· «Ὁ καρπὸς τοῦ Πνεύματος εἶναι ἀγάπη, χαρά, εἰρήνη, μακροθυ- μία, χρηστοήθεια, ἀγαθωσύνη, πίστη, πραότητα, ἐγκράτεια. Ἐναντίον αὐτῶν δὲν ὑπάρχει νόμος»
Ἐὰν λοιπὸν ὁ ἄνθρωπος ἔχει τὶς ἀρετὲς αὐτές, εἴτε κάνει θαύματα, εἴτε δὲν κάνει, εἶναι φανερὸ ὅτι ὁ ἄνθρωπος αὐτὸς εἶναι ἅγιος καὶ φίλος του Θεοῦ. Γιατί στοὺς ἀληθινοὺς φίλους του Θεοῦ δὲν ὑπάρχει χάρη χωρὶς πνευματικὸ χάρισμα. Γιατί δέχεται ἢ λόγο σοφίας, ἢ λόγο γνώσης, ἢ πίστη, ἢ χάρισμα νὰ θεραπεύει, ἢ κάποιο ἄλλο ἀπὸ αὐτὰ ποὺ ἀναφέρει ὁ Ἀπόστολος στὰ ὅσα λέγει περὶ τῶν δωρεῶν τοῦ ἁγίου Πνεύματος
Χωρὶς τοὺς καρποὺς αὐτούς, αὐτὸς ποῦ κάνει θαύματα ἢ προφητεύει, εἶναι ἕνας ἀπὸ ἐκείνους ποῦ θὰ λένε τὴν ἡμέρα ἐκείνη· «Κύριε, Κύριε, στὸ ὄνομά σου δὲν κάναμε πολλὰ θαύματα; Καὶ θὰ ἀκούσει. Ὁμολογῶ πὼς ποτὲ δὲν σὲ γνώρισα. Ἀπομακρύνσου ἀπὸ ἐμένα, σὺ ὁ ἐργάτης τῆς ἀνομίας»
Καὶ αὐτὰ βέβαια εἰπώθηκαν γιὰ τοὺς ὀρθόδοξους Χριστιανοὺς ποὺ κάνουν θαύματα.
Ὁ αἱρετικὸς ὅμως ποὺ κάνει θαύματα ἢ προφητεύει, εἶναι φανερὸ ὅτι ἐμπαίζεται ἀπὸ τοὺς δαίμονες, ἂν καὶ νομίζει ὅτι ἀπὸ τὸν Θεὸ γίνονται τὰ θαύματά του. Οἱ δαίμονες φυσικὰ δὲν γνωρίζουν ἐκ τῶν προτὲ- ρῶν τίποτε ἀπὸ αὐτὰ ποὺ θὰ γίνουν ἢ εἶναι ἀπόρρητα, ἀλλὰ μόνο ὁ Κύριος, ὁ ὁποῖος τὰ γνωρίζει ὅλα πρὶν νὰ γίνουν, ὅπως λέγει μέσω τοῦ προφήτη· «Δὲν ὑπάρχει κανεὶς ποὺ νὰ προλέγει αὐτὰ ποὺ θὰ γίνουν, ἐκτὸς ἀπὸ μένα»
Οἱ δαίμονες λένε στοὺς ἀνθρώπους αὐτὰ ποὺ βλέπουν καὶ ἀκοῦνε, ἢ φανερώνουν τὰ περισσότερα πράγματα ὑποθέτοντάς τα ἀπὸ κάποια σύμβολα. Φανερώνουν δηλαδὴ τὴν παρουσία ὁδοιπόρων βλέποντάς τους νὰ περπατοῦν στὸν δρόμο, καὶ προηγούμενοι αὐτῶν ποὺ πρόκειται νὰ ἔρθουν, ἀναγγέλλουν τὴν ἄφιξή τους. Ἐπίσης κρυφακούοντας λόγια ἀνθρώπων ποὺ συζητοῦν ἰδιαιτέρως μὲ κάποιους, τὰ ἀνακοινώνουν σὲ ὅποιους θέλουν, καὶ ἄλλα ὅμοια μὲ αὐτά, βλέποντας καὶ ἀκούοντάς τα τὰ φανερώνουν στοὺς ἀνθρώπους, καὶ τὴν εὐφορία τῶν καρπῶν τῆς γῆς καὶ τὴν ἀκαρπία καὶ τὶς κινήσεις τῶν ἀνέμων καὶ τὶς βροχές, καὶ τὴν ἐποχὴ τῶν ραγδαίων βροχῶν καὶ τὶς ξηρασίες καὶ τὶς βαρυχειμωνιὲς καὶ ὅλα τα παραπλήσια μὲ αὐτὰ τὰ προλέγουν, διαπιστώνοντάς τα ἀπὸ κάποια διακριτικὰ σημάδια, ὅπως καὶ οἱ ἄνθρωποι. Ἀλλὰ καὶ σκέψεις καὶ ἀποφάσεις τῶν ἀνθρώπων συμβαίνει νὰ βλέπουν ἀπὸ κάποια σύμβολα στὸν ἄνθρωπο, ἢ ἀπὸ λόγια κάποιων. Καὶ ὄχι μόνο αὐτὰ βρίσκουν νὰ ποῦν οἱ ἀκάθαρτοι δαίμονες, ἀλλὰ ἀκόμα καὶ θανάτους ἀνθρώπων. Γιατί ὑπάρχουν μερικὰ σημάδια ποὺ ἔχουν τοποθετηθεῖ ἀπὸ τὴ θεία Πρόνοια στὸ ἀνθρώπινο σῶμα, ἰδιαίτερα μάλιστα στὸ πρόσωπό του, καὶ πρὶν ἀπὸ πολὺ χρόνο, ἀλλὰ καὶ πρὶν ἀπὸ λίγο, ὅπως λένε αὐτοὶ ποὺ ἀσκοῦν τὴν ἰατρικὴ ἐπιστήμη μὲ δεξιοτεχνία καὶ ἀκρίβεια. Μερικοὶ μάλιστα βεβαιώνουν ὅτι οἱ πολύπειροι ἀπὸ τοὺς Σαρακηνοὺς ἔχουν αὐτὴ τὴν ἱκανότητα τῆς πρόγνωσης, οἱ ὁποῖοι στὸν πόλεμο γνωρίζουν ὁλοκάθαρα ἐκεῖνον ποὺ πρόκειται νὰ πεθάνει ἀπὸ κάποιο διακριτικὸ σημάδι. Ἔτσι λοιπὸν καὶ οἱ δαίμονες, σὰν πιὸ διορατικοὶ ἀπὸ τὰ ὑλικὰ σώματα, προαναγγέλλουν τοὺς θανάτους τῶν ἀνθρώπων. Ἐπειδὴ δηλαδὴ εἶναι πνεύματα λεπτὰ καὶ ἀσώματα, ἐρευνοῦν καὶ γνωρίζουν καλύτερα ἀπὸ κάθε ἰατρικὴ ἐπιστήμη τὶς δυνάμεις τῶν ἀνθρώπων καὶ τὶς ἐνέργειες καὶ τὰ πλεονάσματα καὶ τὶς ἐλλείψεις τῆς ζωτικῆς ὕπαρξής τους μέσω τοῦ αἵματος, καὶ ἀπὸ αὐτὰ μὲ συλλογισμούς, ὄχι βέβαια ἀκριβεῖς, προσδιορίζουν τὸν θάνατο τοῦ ἀνθρώπου. Τὸ ἴδιο μποροῦμε νὰ ποῦμε καὶ γιὰ τοὺς μάντεις καὶ τοὺς ἐγγαστρίμυθους. Βλέποντας δηλαδὴ οἱ δαίμονες ποιὸς εἶναι ὁ κλέφτης καὶ ποὺ βρίσκονται τὰ κλοπιμαῖα, μποροῦν νὰ τὰ ποῦν.
Ὅπως πολλὲς φορές, βλέποντας τὶς πολλὲς βροχὲς ποὺ ἔγιναν στὴν Ἰνδικὴ χώρα, προλέγουν σὲ κάποιον ὅτι στὴν Αἴγυπτο θὰ ἀνέβει πολὺ ἡ στάθμη τοῦ Νείλου. Ἂν ὅμως τοὺς ρωτήσει κάποιος πόσους πήχεις καὶ δακτύλους θὰ ἔχει ἡ ἄνοδος τῆς στάθμης του, δὲ μποροῦν νὰ ἀπαντήσουν, καὶ ἀποδεικνύονται ὅτι δὲν γνωρίζουν τίποτε.
Δίνουν ἐπίσης τὴν ἐντύπωση, ὅτι μέσω τῶν ψευδοπροφητῶν ἀνθρώπων, ποὺ πιστεύουν σ’ αὐτούς, κάνουν καὶ θαύματα μὲ αὐτοὺς καὶ θεραπεῖες σωματικῶν ἀσθενειῶν, γιὰ νὰ ἐξαπατήσουν καὶ αὐτοὺς καὶ ἄλλους, καὶ παρουσιάζουν νεκρὸν ἄνθρωπο νὰ ἀνασταίνεται καὶ τὸ προαναγγέλλουν αὐτὸ στοὺς ζωντανοὺς μὲ τὴ φαντασία. Διεισδύοντας δηλαδὴ ὁ δαίμονας στὸ νεκρὸ σῶμα τοῦ ἀνθρώπου καὶ κουνώντας το, παρουσιάζει τὸν νεκρό, ὅτι δῆθεν ἀνασταίνεται μὲ τὴν ἀνώφελη προσευχὴ τοῦ ἀπατεώνα ἀνθρώπου. Ἀκόμα καὶ συζητᾶ ὁ δαίμονας ἐκ μέρους τοῦ νεκροῦ μὲ τὸν ἄνθρωπο ποὺ ἐξαπατᾶται ἀπὸ αὐτὸν γὶ΄’ αὐτὰ ποὺ θέλει καὶ γι’ αὐτὰ ποὺ ἐρωτᾶται ἀπὸ αὐτόν, φανερώνοντάς του πράγματα ποὺ ἔγιναν καὶ εἰπώθηκαν κρυφὰ ἀπὸ ἀνθρώπους, ἐπειδὴ τὰ γνωρίζει ἐπακριβῶς λόγω του ὅτι ἦταν κρυφὰ παρὼν μέσα σ’ αὐτὸν ποὺ γινόταν αὐτὰ ἀπὸ τοὺς ἀνθρώπους ἐκείνους, καὶ τὰ ἔβλεπε καὶ τὰ ἄκουε.
Ἀλλὰ ἃς μᾶς γλυτώσει ὁ Θεὸς ἀπὸ αὐτὴ τὴν πλάνη τῶν αἱρετικῶν ἐπισκόπων.
Γνωρίσαμε μάλιστα καὶ αἱρετικὸν ἐπίσκοπο στὴν Κύζικο, τὴν πόλη τῶν ὀπαδῶν τοῦ Μακεδονίου, τῶν Πνευματομάχων, ὅτι ἕνα δένδρο ἐλιᾶς τὸ μετέφερε μὲ μιὰ δῆθεν προσευχὴ ἀπὸ τὸν τόπο ποὺ ἦταν σὲ ἄλλον τόπο, ἐπειδὴ σκοτείνιαζε τὸ παράθυρο τοῦ ἀσεβοῦς οἴκου προσευχῆς τους. Καὶ σὲ κάποιον ἄδικο δανειστή, ποὺ ἐξεβίαζε μιὰ γυναίκα χήρα, ἐξαιτίας χρέους της ποὺ εἶχε κάνει ὁ ἄνδρας της, καὶ ἀπαιτοῦσε ποσὸν ὄχι ὅσο ἦταν τὸ δάνειο, ἀλλὰ περισσότερο, ὅταν τὸ πληροφορήθηκε αὐτὸ ὁ αἱρετικὸς ἐπίσκοπος ποὺ προαναφέρθηκε, πρὶν ἀκόμα θαφτεῖ ὁ ἄνδρας της, ἀλλὰ ἐνῶ ἀκόμα τὸν πήγαιναν γιὰ ταφῆ, σταμάτησε τὸ νεκρικὸ κρεββάτι καὶ ἔκανε δῆθεν τὸν νεκρὸ νὰ μιλήσει καὶ νὰ πεῖ πόσο ἦταν τὸ χρέος ποὺ ὤφειλε στὸν δανειστή του. Ὅταν αὐτὸς ὁ αἱρετικὸς πέθανε, ἀκόμα καὶ στὸ μνῆμα τοῦ ἔγιναν διάφορα φανταστικὰ πράγματα καὶ θαύματα.
Γι’ αὐτὸ λοιπὸν δὲν πρέπει νὰ παραδεχόμαστε ὡς ἅγιον κάθε θαυματοποιό, ἀλλὰ νὰ τὸν δοκιμάζουμε, σύμφωνα μὲ ἐκεῖνον ποὺ λέγει «Νὰ μὴ πιστεύετε σὲ κάθε πνεῦμα, ἀλλὰ νὰ δοκιμάζετε τὰ πνεύματα, ἂν εἶναι ἀπὸ τὸν θεό, γιατί παρουσιάστηκαν πολλοὶ ψευδοπροφῆτες στὸν κόσμο»24. Καὶ ὁ Ἀπόστολος λέγει· «Οἱ ἄνθρωποι αὐτοὶ εἶναι ψευδαπόστολοι, ἐργάτες δόλιοι, ποὺ μεταμορφώνονται σὲ ἀποστόλους τοῦ Χριστοῦ»
Καὶ δὲν εἶναι νὰ ἀποροῦμε γιατί «ὁ ἴδιος ὁ Σατανᾶς μεταμορφώνεται σὲ ἄγγελο φωτεινὸ»
Δὲν εἶναι σπουδαῖο λοιπόν, ἂν καὶ οἱ ὑπηρέτες τοῦ μεταμορφώνονται σὲ ὑπηρέτες τῆς δικαιοσύνης, τῶν ὁποίων τὸ τέλος θὰ εἶναι ἀνάλογο μὲ τὰ ἔργα τους. Ἄλλωστε καὶ ὁ Ἀντίχριστος ὅταν θὰ ἔρθει, κατὰ παραχώρηση τοῦ θεοῦ, μὲ τὴ συνεργασία τῶν δαιμόνων θὰ κάνει πάρα πολλὰ σημεῖα καὶ τέρατα ψεύτικα, πρὸς ἀπώλεια τῶν ἀπίστων καὶ δοκιμασία τῶν πιστῶν. Καὶ τί τὸ παράξενο ἄν, μὲ τὴ βοήθεια τοῦ διαβόλου, θὰ κάνει φανταστικὰ θαύματα, τὴ στιγμὴ ποὺ ἔχουμε ἤδη γνωρίσει καὶ κάποιους ἄλλους μάγους καὶ ἀγύρτες ποὺ ἔκαναν διάφορα θαύματα μὲ τὴν ἐνέργεια τῶν δαιμόνων, μεταξύ των ὁποίων εἶναι ὁ Ἴαννης καὶ Ἴαμβρης, οἱ ὁποῖοι τὴν ἐποχὴ τοῦ Μωυσῆ, μεταβάλλοντας τὶς ράβδους τους σὲ φίδια καὶ τὰ νερὰ σὲ αἷμα, ἔβγαλαν πλῆθος βατράχων ἀπὸ τὰ νερά, ὥστε νὰ γεμίσουν ὅλη τὴν χώρα τῆς Αἴγυπτου;
Καὶ ὁ Σίμων ἐπίσης, ὁ μάγος τὴν ἐποχὴ τῶν ἀποστόλων, πόσα φανταστικὰ θαύματα ἔκανε; Ἔκανε πραγματικὰ ἀγάλματα νὰ περπατοῦν καὶ νὰ πέφτουν στὴ φωτιὰ χωρὶς νὰ καίονται. Πετοῦσε στὸν ἀέρα καὶ ἔκανε ψωμιὰ ἀπὸ πέτρες. Γινόταν φίδι καὶ μεταμορφωνόταν καὶ σὲ ἄλλα ζῶα. Γινόταν μὲ δύο πρόσωπα, μεταβαλλόταν σὲ χρυσάφι, ἄνοιγε κλειστὲς πόρτες, ἔσπαζε σιδερένια δεσμό, σὲ δεῖπνα παρουσίαζε τὶς μορφὲς διαφόρων εἰδώλων, ἔκανε τὰ οἰκιακὰ σκεύη νὰ ἔρχονται μόνα τους καὶ νὰ ὑπηρετοῦν χωρὶς νὰ φαίνονται αὐτοὶ ποὺ τὰ μετέφεραν. Ἔκανε νὰ προπορεύονται πρὶν ἀπὸ αὐτὸν πολλὲς σκιές, ποὺ ἔλεγε πὼς ἦταν ψυχὲς τῶν νεκρῶν. Πολλοὺς ἐπίσης, ποὺ τὸν ἀποκαλοῦσαν ἀγύρτη, τοὺς συμφιλίωσε μαζί του, καὶ στὴ συνέχεια μὲ τὴν δικαιολογία ξεφαντώματος, θυσίασε βόδι καὶ ἀφοῦ τοὺς παρέθεσε γεῦμα, τοὺς ἔκανε ὑποχείριους διαφόρων ἀσθενειῶν καὶ δαιμόνων. Ὅταν λοιπὸν κάποτε τὸν καταζητοῦσε ὁ βασιλιάς, φοβήθηκε καὶ δραπέτευσε, δίνοντας τὸ πρόσωπό του σὲ ἄλλον.
Ἀλλὰ καὶ οἱ μάγοι Ἰουλιανός, Ἀπολλώνιος καὶ Ἀπουλήϊος, κατὰ τὴν ἐποχὴ τοῦ βασιλιὰ Δομετιανοῦ ἔκαναν διάφορα φανταστικὰ πράγματα, ἕνα ἀπὸ τὰ ὁποῖα σώζεται στὶς διηγήσεις τῶν παλαιοτέρων ἀνδρῶν. Ὅταν κάποτε διαδόθηκε στὴ Ρώμη θανατηφόρα ἀσθένεια καὶ ὅλοι πέθαιναν ἐδῶ καὶ ἐκεῖ, παρακινοῦνταν οἱ μάγοι αὐτοὶ ἀπὸ τὸν βασιλιὰ καὶ ἀπὸ τοὺς προκρίτους του νὰ βοηθήσουν τὴν πόλη ποὺ καταστρεφόταν. Λέγει λοιπὸν ὁ Ἀπουλήιος «Ἐγὼ τὴν ἐπιδημία ποὺ ἁπλώθηκε στὸ ἕνα τρίτο της πόλης θὰ τὴν σταματήσω σὲ δεκαπέντε μέρες». Ἔπειτα ὁ Ἀπολλώνιος «Καὶ ἐγὼ θὰ σταματήσω, εἶπε, τὴν ἐπιδημία ποὺ διαδόθηκε στὸ ἄλλο ἕνα τρίτο σὲ δέκα μέρες». Ἀπαντώντας καὶ ὁ διαπρεπέστερος ἀπὸ αὐτοὺς καὶ πιὸ κοντινὸς στὸν διάβολο, λόγω τῆς ματαιοδοξίας του, Ἰουλιανός, εἶπε «Μέσα σὲ δεκαπέντε μέρες ἡ πόλη ὁλόκληρη θὰ καταστραφεῖ, καὶ δὲν θὰ περιμένει τὴ δική μας βοήθεια. Γιὰ μένα λοιπὸν τὸ ἄλλο τρίτο της πόλης πού μου ἀνήκει, θὰ παύσει ἀπὸ τώρα ἡ καταστροφὴ τῆς ἐπιδημίας». Καὶ πραγματικὰ σταμάτησε. Καὶ ὅταν παρακλήθηκε ἀπὸ τὸν βασιλιὰ σταμάτησε καὶ τῶν ἄλλων δύο μερῶν τὴν ταχύτητα διάδοσης τῆς ἐπιδημίας.
Σὲ μερικὰ μέρη μάλιστα τὰ τελετουργικὰ τεχνάσματα τοῦ Ἀπολλώνιου μέχρι καὶ τώρα κάνουν θαύματα, ἄλλα γιὰ νὰ ἀποστρέψουν τετράποδα ζῶα καὶ πτηνά, ποὺ μποροῦν νὰ βλάψουν τοὺς ἀνθρώπους, ἄλλα πάλι γιὰ νὰ συγκρατήσουν τὰ ρεύματα ποταμῶν ποὺ κυλοῦν ἄτακτα, καὶ ἄλλα γιὰ νὰ ἀποστρέψουν ἄλλα περιστατικὰ ποὺ προκαλοῦν φθορὰ καὶ βλάβη στοὺς ἀνθρώπους. Αὐτὰ ὅμως δὲν τὰ ἔκαναν οἱ δαίμονες μέσω αὐτοῦ μόνο ὅσο ἦταν στὴ ζωή, ἀλλὰ καὶ μετὰ τὸν θάνατό του, παραμένοντας στὸ μνῆμα του, ἔκαναν κάποια θαύματα στὸ ὄνομά του, γιὰ νὰ ἐξαπατήσουν αὐτοὺς ποὺ εὔκολα βλάπτονταν μὲ αὐτὰ ἀπὸ τὸν διάβολο. Τί θὰ μποροῦσε ὅμως νὰ πεῖ κανεὶς γιὰ τὰ μαγικὰ ἔργα τοῦ Μανέθωνα, ὁ ὁποῖος ἔγινε τόσο διάσημος στὴ μαγικὴ ἀπάτη, ὥστε διαρκῶς νὰ περιγελᾶ τὸν Ἀπολλώνιο Τυανέα, ὅτι δῆθεν δὲν κατεῖχε τὴν ἀκριβῆ ἐμπειρία τῆς τέχνης Γιατί ἔπρεπε καὶ αὐτός, λέγει, ὅπως καὶ ἐγώ, νὰ κάνει μόνο μὲ λόγο τοῦ αὐτὰ ποὺ ἤθελε νὰ κάνει, καὶ νὰ μὴ παραδίνει σὲ κάποιες τελετὲς αὐτὰ ποὺ κάνει.
